ত্রহ্যশ্মানমা তিষ্ঠাশ্মা ভবতুতে তনূঃ। কৃণ্বন্তু বিশ্বে দেবাঃ আয়ুষ্টে শরদঃ শতম্॥ [অথর্ববেদ ২।১৩।৪]

অধ ত্বিষীমাꣳ অভ্যোজসা ক্রিবিꣳ যুধাভবদা রোদসী অপৃণদস্য মজ্মনা প্র বাবুধে। অধত্তান্যꣳ জঠরে প্রেমরিচ্যত প্র চেতয় সৈনꣳ সশ্চদ্ দেবো দেবꣳ সত্য ইন্দ্রুঃ সত্যমিন্দ্রম্॥ সামবেদ ১৪৮৮ 

সামবেদ (কৌথুম) উত্তরার্চিকা ৬।৩।১৮।৩ (রাণানীয়) উত্তরার্চিকঃ ১৩।৬।৩।৩

स्वर सहित पद पाठ

अ꣡ध꣢꣯ । त्वि꣡षी꣢꣯मान् । अ꣣भि꣢ । ओ꣡ज꣢꣯सा । कृ꣡वि꣢꣯म् । यु꣣धा꣢ । अ꣣भवत् । आ꣢ । रो꣡द꣢꣯सी꣣इ꣡ति꣢ । अ꣣पृणत् । अस्य । मज्म꣡ना꣢ । प्र꣢ । वा꣣वृधे । अ꣡ध꣢꣯त्त । अ꣣न्य꣢म् । अ꣣न् । य꣢म् । ज꣣ठ꣡रे꣢ । प्र । ई꣣म् । अरिच्यत । प्र꣢ । चे꣣तय । सः꣢ । ए꣣नम् । सश्चत् । दे꣣वः꣢ । दे꣣व꣢म् । स꣣त्यः꣢ । इ꣡न्दुः꣢꣯ । स꣣त्य꣢म् । इ꣡न्द्र꣢꣯म् ॥

विषय: अगले मन्त्र में परमात्मा की महिमा और उपासक का विषय वर्णित है।

पदार्थ

(अध) और (त्विषीमान्) प्रशस्त तेजवाला वह इन्द्र जगदीश्वर (ओजसा) बल से (युधा) युद्ध द्वारा (क्रिविम्) हिंसक जन को (अभि अभवत्) परास्त कर देता है। वही (रोदसी) द्युलोक और भूलोक को (आ पृणत्) जल, तेज आदि ऐश्वर्यों से भरपूर करता है। (अस्य) इस इन्द्र जगदीश्वर के (मज्मना) बल से, यह सब जगत् (प्र वावृधे) प्रवृद्ध होता है। वह जगदीश्वर (अन्यम्) किसी को अर्थात् दुष्टाचारी को (जठरे) भूकम्प आदि से भूमि को फाड़कर उसके पेट में (अधत्त) डाल देता है और (ईम्) कोई अर्थात् सदाचारी मनुष्य (प्र अरिच्यत) इसकी महिमा से बढ़ता है। (सः) वह (देवः) दिव्यगुणी, (सत्यः) सत्य का प्रेमी (इन्दुः) तेजस्वी उपासक (देवम्) प्रकाश देनेवाले, (सत्यम्) सत्य गुण, कर्म स्वभाववाले (एनम् इन्द्रम्) इस परमैश्वर्यवान् जगदीश्वर को (सश्चत्) प्राप्त करे। हे जगदीश्वर ! आप उस उपासक को (प्रचेतय) प्रज्ञानयुक्त करो ॥

भावार्थ

जो सज्जनों को पीड़ित करते हैं, उन्हें जो जगत् का स्रष्टा, अपरिमित बलवाला, न जीता जा सकनेवाला जगदीश्वर यथायोग्य दण्डित करता है, उसकी सब लोग श्रद्धा और प्रेम से उपासना करके अपने अभीष्टों को पूर्ण करें ॥३॥ इस खण्ड में उपास्य-उपासक विषय का और परमात्मा की महिमा का वर्णन होने से इस खण्ड की पूर्व खण्ड के साथ सङ्गति है ॥ तेरहवें अध्याय में षष्ठ खण्ड समाप्त ॥ तेरहवाँ अध्याय समाप्त॥ षष्ठ प्रपाठक में तृतीय अर्ध समाप्त ॥ ভাষ্যকারঃ আচার্য রামনাথ বেদালঙ্কার

पदार्थ

(अध) और (ओजसा त्विषीमान्) आत्मीय तेज से दीप्तिमान् इन्द्र—परमात्मा (युधा कृविम्-अभवत्) उपासक के हिंसक पाप को५ अपनी सम्प्रहारक शक्ति से अभिभूत होता है—दबा देता है (रोदसी-अपृणत्) प्राण—अपानों को तृप्त करता है (मज्मना प्रवावृधे) बल से६ उसे प्रवृद्ध करता है (अन्यं जठरे अधत्त) अन्य—जो उपासक नहीं उसे जन्म देने वाले संसार के मध्य७—जन्यक्रम के अन्दर रखता है (ईम्-प्र-अरिच्यत) इस उपासक को जन्मक्रम संसार जठर से अतिरिक्त कर देता है—अलग कर देता है (प्रचेतय) हे उपासक तू सावधान हो (एनं सत्यं देवम्-इन्द्रम्) इस सत्यस्वरूप परमात्मदेव को (सत्यः-इन्दुः सश्चत्) नित्य, उपासनारसवान् आत्मा प्राप्त करता है॥ ভাষ্যকার স্বামী ব্রহ্মমুনি পরিব্রাজক

पदार्थ:- यह ‘गृत्समद शौनक' (अध) = अब-गत मन्त्र के वर्णन के अनुसार प्रभु के समीप पहुँचने के पश्चात् (त्विषीमान्) =  कान्तिवाला होता है— दीप्तिवाला होता है— ब्रह्मतेज से इसका चेहरा चमकता । है । (ओजसा) = ओज के द्वारा (युधा) = युद्ध से यह (क्रिविम्) = [नि० ४.५८ killing] =संहारक शत्रुओं को जिन्हें पिछले मन्त्र में 'मृध:'=murderers हिंसक कहा गया था, (अभ्यभवत्) = जीत लेता है। कामादि शत्रुओं को परास्त करके यह (रोदसी) = द्युलोक और पृथिवीलोक को, अर्थात् अपने मस्तिष्क व शरीर को (आ) = सर्वथा (अपृणत्) = पूर्ण करता है। शरीर में रोगादि से कमी को नहीं आने देता और मस्तिष्क में ज्ञानाग्नि की मन्दता से अन्धकार उत्पन्न नहीं होने देता। इसका शरीर नीरोग तथा मस्तिष्क दीप्त बना रहता है। (अस्य) = इस प्रभु के (मज्मना) = बल से [नि० २.१०.२३] यह (प्रवावृधे) = अतिशय वृद्धि को प्राप्त करता है ।

यह गृत्समद (अन्यम्) = विलक्षण, अनिर्वचनीय शक्तिवाले प्रभु को (जठरे) = अपने हृदय [bosom] में (आधत्त) = धारण करता है— अर्थात् उसे अपना सच्चा मित्र [bosom friend] बनाता है तो (ईम्) = निश्चय से (प्र अरिच्यत) = खूब वृद्धि व उत्कर्ष को प्राप्त करता है ।

हे गृत्समद ! तू (प्रचेतय) = इस बात को अच्छी तरह समझ ले कि (एनं देवम्) = इस देव को जीव (देव:) = देव बनकर ही (सश्चत्) = प्राप्त होता है, (सत्यम्) = सत्य प्रभु को (सत्यः) = सत्य बनकर तथा (इन्द्रम्) = परम शक्तिमान् प्रभु को (इन्दुः) = शक्तिशाली बनकर ही (सश्चत्) = प्राप्त होता है । 

भावार्थ:- हमें उत्कर्ष के लिए प्रभु को ही अपना सच्चा मित्र बनाने का प्रयत्न करना चाहिए । ভাষ্যকার: হরিশরণ সিদ্ধান্তলঙ্কার

ভাষ্যকার জয়দেব শর্মা

বিদ্বদ্ভিঃ সেবিতঃ সদ্ভির্নিত্যমদ্বেষরাগিভিঃ।

হৃদযেনাভ্যনুজ্ঞাতো যো ধর্মস্তং নিবোধত ॥ মনু০ ২।১॥

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

. अद्वेषरागिभिः सद्भिः विद्वद्भिः नित्यं सेवितः जिसका सेवन रागद्वेष - रहित श्रेष्ठ विद्वान् लोग नित्य करें यो हृदयेन अभ्यनुज्ञातः धर्मः जिसको हृदय अर्थात् आत्मा से सत्य कत्र्तव्य जाने वही धर्म माननीय और करणीय है । तं निबोधत उसे सुनो । (स० प्र० दशम समु०) ‘‘जिसको सत्पुरूष रागद्वेषरहित विद्वान् अपने हृदय से अनुकूल जानकर सेवन करते हैं , उसी पूर्वोक्त को तुम लोग धर्म जानो ।’’ (सं० वि० गृहा० प्र०) सकामता - अकामता विवेचन -

Commentary by : पण्डित गंगा प्रसाद उपाध्याय

(विद्वद्भिः) विद्वानों से (सेवितः) पालन किया हुआ (सद्भिः) सत् पुरुषों से (नित्यम्) सदा (अद्वेषरागिभिः) राग द्वेष रहित (हृदयेन) हृदय से (अभि-अनुज्ञातः) जाना हुआ (यः धर्मः) जो धर्म है (तं निबोधत) उसको जानिये। जिस धर्म का पालन सदा विद्वान, राग-द्वेष दोषों से मुक्त सत्पुरुष समझ बूझकर किया करते हैं उस धर्म को आप सुनिये।

কামাত্মতা ন প্রশস্তা ন চৈবৈহাস্ত্যকামতা।

কাম্যো হি বেদাধিগমঃ কর্মযোগশ্চ বৈদিকঃ॥ মনু০ ২।২॥

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

. हि क्यों कि इह इस संसार में कामात्मता अत्यन्त कामात्मता च और अकामता निष्कामता प्रशस्ता न अस्ति श्रेष्ठ नहीं है । वेदाधिगमः च वैदिकः कर्मयोगः वेदार्थज्ञान और वेदोक्त कर्म काम्यः ये सब कामना से ही सिद्ध होते हैं । (स० प्र० दशम समु०) ‘‘अत्यन्त कामातुरता और निष्कामता किसी के लिए भी श्रेष्ठ नहीं, क्यों कि जो कामना न करे तो वेदों का ज्ञान और वेदविहित कर्मादि उत्तम कर्म किसी से न हो सकें, इसलिये ।’’ (स० प्र० तृतीय समु०)

टिप्पणी :

वूलरादि पाश्चात्य - विद्वानों तथा टीकाकारों का अन्यथा व्याख्यान १. वूलरादि पाश्चात्य विद्वानों ने १।१२१ से १२४ तक (२।२ से २।५ तक) चार श्लोकों को प्रक्षिप्त माना है । इस विषय में उनकी युक्ति यह है कि यहां सकामता और निष्कामता का कोई प्रसंग नहीं है । परन्तु उनका यह कथन अविवेकपूर्ण तथा असंगत है । क्यों कि मनु ने धर्म के विषय में वेद को सर्वाधिक प्रमाण माना है और मनु ने उसी का संकेत १।१२० श्लोक में यह कहकर दिया है कि विद्वानों ने जिस वेदोक्त धर्म को हृदय से स्वीकार किया है, उसे जानो । किन्तु वेदोक्त - धर्म को जानने की (१।१२१ में) कामना अवश्यक करनी पड़ेगी, बिना कामना के अथवा संकल्प के (१।१२२ में) यज्ञ, व्रत, यम, नियम आदि सार्वभौम शाश्वत धर्मों की सिद्धि - कदापि नहीं हो सकती । मनुष्य जो भी धर्माचरणादि कोई कर्म करता है, वह (१।१२३) बिना कामना के नहीं होती । उन काम्य व्रत, यम, नियमादि धर्मों में वत्र्तमान रहता हुआ (१।१२४) मनुष्य अमरलोक - मोक्ष का अधिकारी बन जाता है । वेदोक्त धर्म की ही कामना क्यों की जाये ? इसका उत्तर १।१२५ श्लोक में ‘वेदोऽखिलो धर्ममूलम्’ कहकर दिया गया है । अतः यह समस्त प्रकरण परस्पर शृंखला से सुसम्बद्ध तथा संगत है ।

Commentary by : पण्डित गंगा प्रसाद उपाध्याय

(कामात्मता न प्रशस्ता) इच्छाओं का बहुत होना अच्छा नहीं, (न च एव इह अस्ति अकामता) और न सर्वथा इच्छा-शून्य होना ही इच्छा है। (काम्यः हि वेद-अधिगमः, कर्मयोगः च वैदिकः) वेदों का पढ़ना तथा वेद के अनुकूल आचरण करना इच्छा के द्वारा ही होता है। इच्छाओं का लोलुप न हो। परन्तु पत्थर की भाँति इच्छा-शून्य भी न हो। अन्यथा धर्म कैसे करेगा ?

সঙ্কল্পমূলঃ কামো বৈ যজ্ঞাঃ সঙ্কল্পসংভবাঃ।

ব্রতানি যমধর্মাশ্চ সর্বে সঙ্কল্পজাঃ স্মৃতাঃ॥ মনু০ ২।৩॥

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

. जो कोई कहे कि मैं निष्काम हूँ वा हो जाऊं तो वह कभी नहीं हो सकता, क्यों कि - सर्वे सब काम यज्ञाः व्रतानि यमधर्माः यज्ञ, सत्यभाषणादि व्रत, यम-नियमरूपी धर्म आदि संकल्पजाः संकल्प ही से बनते हैं कामः वै निश्चय से प्रत्येक कामना संकल्पमूलः संकल्पमूलक होती है अर्थात् संकल्प से ही प्रत्येक इच्छा उत्पन्न होती है । (स० प्र० दशम समु०)

टिप्पणी :

वूलरादि पाश्चात्य - विद्वानों तथा टीकाकारों का अन्यथा व्याख्यान १. वूलरादि पाश्चात्य विद्वानों ने १।१२१ से १२४ तक (२।२ से २।५ तक) चार श्लोकों को प्रक्षिप्त माना है । इस विषय में उनकी युक्ति यह है कि यहां सकामता और निष्कामता का कोई प्रसंग नहीं है । परन्तु उनका यह कथन अविवेकपूर्ण तथा असंगत है । क्यों कि मनु ने धर्म के विषय में वेद को सर्वाधिक प्रमाण माना है और मनु ने उसी का संकेत १।१२० श्लोक में यह कहकर दिया है कि विद्वानों ने जिस वेदोक्त धर्म को हृदय से स्वीकार किया है, उसे जानो । किन्तु वेदोक्त - धर्म को जानने की (१।१२१ में) कामना अवश्यक करनी पड़ेगी, बिना कामना के अथवा संकल्प के (१।१२२ में) यज्ञ, व्रत, यम, नियम आदि सार्वभौम शाश्वत धर्मों की सिद्धि - कदापि नहीं हो सकती । मनुष्य जो भी धर्माचरणादि कोई कर्म करता है, वह (१।१२३) बिना कामना के नहीं होती । उन काम्य व्रत, यम, नियमादि धर्मों में वत्र्तमान रहता हुआ (१।१२४) मनुष्य अमरलोक - मोक्ष का अधिकारी बन जाता है । वेदोक्त धर्म की ही कामना क्यों की जाये ? इसका उत्तर १।१२५ श्लोक में ‘वेदोऽखिलो धर्ममूलम्’ कहकर दिया गया है । अतः यह समस्त प्रकरण परस्पर शृंखला से सुसम्बद्ध तथा संगत है ।

Commentary by : पण्डित गंगा प्रसाद उपाध्याय

(संकल्प मूलः कामः वै) इच्छा ही संकल्प की जड़ है। जब इच्छा होगी तो मनुष्य संकल्प करेगा। (यज्ञाः संकल्प-संभवाः) संकल्प से यज्ञ उत्पन्न होते हैं। (व्रतानि यमधर्माः च सर्वे संकल्पजाः स्मृताः) व्रत, नियम तथा धर्म सब संकल्प से ही उत्पन्न होते हैं।

অকামস্য ক্রিযা কা চিদ্ দৃশ্যতে নৈহ কর্হি চিত্।

যদ্ যদ্ হি কুরুতে কিং চিত্ তত্ তত্ কামস্য চেষ্টিতম্॥ মনু০ ২।৪॥

Commentary by : पण्डित गंगा प्रसाद उपाध्याय

(अकामस्य) इच्छा-शून्य मनुष्य की (क्रिया काचिद्) कोई क्रिया भी (दृश्यते न इह कर्हिचित्) इस संसार में कभी नहीं देखी जाती है। (यद् यद् हि कुरुते किंचित्) जो कुछ कर्म करता है (तत् तत् कामस्य चेष्टितम्) इच्छा की ही चेष्टा द्वारा होता है। इच्छा-शून्य मनुष्य कुछ नहीं कर सकता। मनुष्य जो कुछ करता है सदा इच्छा से ही प्रेरित होकर करता है।

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

हि क्यों कि यत् यत् किंचित् कुरूते जो - जो हस्त, पाद, नेत्र, मन आदि चलाये जाते हैं (तत्तत् कामस्य चेष्टितम्) वे सब कामना ही से चलते हैं । अकामस्य जो इच्छा न हो तो काचिद्क्रिया आंख का खोलना और मींचना भी न दृश्यते नहीं हो सकता । (स० प्र० दशम समु०) इह इस संसार में कर्हिचित् कभी भी । ‘‘मनुष्यों को निश्चय करना चाहिये कि निष्काम पुरूष में नेत्र का संकोच, विकास का होना भी सर्वथा असम्भव है । इससे यह सिद्ध होता है कि जो - जो कुछ भी करता है वह - वह चेष्टा कामना के बिना नहीं है ।’’ (स० प्र० तृतीय समु०)

टिप्पणी :

वूलरादि पाश्चात्य - विद्वानों तथा टीकाकारों का अन्यथा व्याख्यान १. वूलरादि पाश्चात्य विद्वानों ने १।१२१ से १२४ तक (२।२ से २।५ तक) चार श्लोकों को प्रक्षिप्त माना है । इस विषय में उनकी युक्ति यह है कि यहां सकामता और निष्कामता का कोई प्रसंग नहीं है । परन्तु उनका यह कथन अविवेकपूर्ण तथा असंगत है । क्यों कि मनु ने धर्म के विषय में वेद को सर्वाधिक प्रमाण माना है और मनु ने उसी का संकेत १।१२० श्लोक में यह कहकर दिया है कि विद्वानों ने जिस वेदोक्त धर्म को हृदय से स्वीकार किया है, उसे जानो । किन्तु वेदोक्त - धर्म को जानने की (१।१२१ में) कामना अवश्यक करनी पड़ेगी, बिना कामना के अथवा संकल्प के (१।१२२ में) यज्ञ, व्रत, यम, नियम आदि सार्वभौम शाश्वत धर्मों की सिद्धि - कदापि नहीं हो सकती । मनुष्य जो भी धर्माचरणादि कोई कर्म करता है, वह (१।१२३) बिना कामना के नहीं होती । उन काम्य व्रत, यम, नियमादि धर्मों में वत्र्तमान रहता हुआ (१।१२४) मनुष्य अमरलोक - मोक्ष का अधिकारी बन जाता है । वेदोक्त धर्म की ही कामना क्यों की जाये ? इसका उत्तर १।१२५ श्लोक में ‘वेदोऽखिलो धर्ममूलम्’ कहकर दिया गया है । अतः यह समस्त प्रकरण परस्पर शृंखला से सुसम्बद्ध तथा संगत है ।

তেষু সম্যগ্ বর্তমানো গচ্ছত্যমরলোকতাম্।

যথা সঙ্কল্পিতাংশ্চৈহ সর্বান্ কামান্ সমশ্নুতে॥ মনু০ ২।৫॥

तेषु सम्यग्वर्तमानो गच्छत्यमरलोकताम् ।यथा संकल्पितांश्चेह सर्वान्कामान्समश्नुते 

Commentary by : पण्डित गंगा प्रसाद उपाध्याय

(तेषु सम्यक् वर्तमानः) शुभ कर्मों में ठीक रीति से लगा हुआ (गच्छति अमर लोकताम्) मुक्ति को प्राप्त होता है। (यथा संकल्पितान् च इह सर्वान् कामान् सम-अश्नुते) जैसे जैसे संकल्प करता है यहाँ वैसी वैसी सब कामनाओं को सिद्ध करता है।

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

. तेषु उन वेदोक्त कर्मों में सम्यक् वर्तमानः अच्छी प्रकार संलग्न व्यक्ति अमरलोकतां गच्छति मोक्ष को प्राप्त करता है च और यथा संकल्पितान् सर्वान् एव कामान् संकल्प की गई सभी कामनाओं को समश्नुते भलीभांति प्राप्त करता है ।

टिप्पणी :

वूलरादि पाश्चात्य - विद्वानों तथा टीकाकारों का अन्यथा व्याख्यान १. वूलरादि पाश्चात्य विद्वानों ने १।१२१ से १२४ तक (२।२ से २।५ तक) चार श्लोकों को प्रक्षिप्त माना है । इस विषय में उनकी युक्ति यह है कि यहां सकामता और निष्कामता का कोई प्रसंग नहीं है । परन्तु उनका यह कथन अविवेकपूर्ण तथा असंगत है । क्यों कि मनु ने धर्म के विषय में वेद को सर्वाधिक प्रमाण माना है और मनु ने उसी का संकेत १।१२० श्लोक में यह कहकर दिया है कि विद्वानों ने जिस वेदोक्त धर्म को हृदय से स्वीकार किया है, उसे जानो । किन्तु वेदोक्त - धर्म को जानने की (१।१२१ में) कामना अवश्यक करनी पड़ेगी, बिना कामना के अथवा संकल्प के (१।१२२ में) यज्ञ, व्रत, यम, नियम आदि सार्वभौम शाश्वत धर्मों की सिद्धि - कदापि नहीं हो सकती । मनुष्य जो भी धर्माचरणादि कोई कर्म करता है, वह (१।१२३) बिना कामना के नहीं होती । उन काम्य व्रत, यम, नियमादि धर्मों में वत्र्तमान रहता हुआ (१।१२४) मनुष्य अमरलोक - मोक्ष का अधिकारी बन जाता है । वेदोक्त धर्म की ही कामना क्यों की जाये ? इसका उत्तर १।१२५ श्लोक में ‘वेदोऽखिलो धर्ममूलम्’ कहकर दिया गया है । अतः यह समस्त प्रकरण परस्पर शृंखला से सुसम्बद्ध तथा संगत है ।

বেদোঽখিলো ধর্মমূলং স্মৃতিশীলে চ তদ্বিদাম্।

আচারশ্চৈব সাধূনামাত্মনস্তুষ্টিরেব চ॥ মনু০ ২।৬॥

वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम् ।आचारश्चैव साधूनां आत्मनस्तुष्टिरेव च 

Commentary by : पण्डित गंगा प्रसाद उपाध्याय

(वेदः अखिलः धर्ममूलम्) वेद सब धर्मों का मूल है। (स्मृतिशीले च तद्-विदाम्) और वेद के जानने वाले लोगों की स्मृति तथा शील भी धर्म के मूल हैं। (आचारः च एव साधूनाम्) सत्पुरुषों का सदाचार भी धर्म का मूल है। (आत्मनः तुष्टिः एव च) और अन्तरात्मा का संतोष भी धर्म का मूल है।

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

. अखिलः वेदः सम्पूर्ण वेद च और तद्विदां स्मृतिशीले उन वेद - वेत्ताओं द्वारा प्रणीत स्मृतियां तथा उनका श्रेष्ठ स्वभाव च और साधनां आचारः सत्पुरूषों का आचरण च तथा आत्मनः तुष्टिः एव अपनी आत्मा की प्रसन्नता का होना अर्थात् जिस कर्म के करने में भय, शंका, लज्जा न होकर आत्मा को प्रसन्नता अनुभव हो, धर्ममूलम् ये धर्म के मूल हैं । ‘‘इसलिये सम्पूर्ण वेद, मनुस्मृति तथा ऋषिप्रणीत शास्त्र, सत्पुरूषों का आचार और जिस - जिस कर्म में अपना आत्मा प्रसन्न रहे अर्थात् भय, शंका, लज्जा जिसमें न हो उन कर्मों का सेवन करना उचित है । देखो! जब कोई मिथ्याभाषण चोरी आदि की इच्छा करता है तभी उसके आत्मा में भय, शंका, लज्जा, अवश्य उत्पन्न होती है । इसलिये वह कर्म करने योग्य नहीं है ।’’ (स० प्र० दशम समु०) ‘‘चोदना लक्षणोऽर्थो धर्मः । (पू० मी० १।१।२) यतोऽभ्युदयनिःश्रेयससिद्धिः स धर्मः । (वैशे० १।१।२) (चोदना०) ईश्वर ने वेदों में मनुष्यों के लिये जिसके करने की आज्ञा दी है वही धर्म और जिसके करने की प्रेरणा नहीं की है वह अधर्म कहाता है परन्तु वह धर्म अर्थ युक्त अर्थात् अधर्म का आचरण जो अनर्थ है उससे अलग होता है , इससे धर्म का ही जो आचरण करना है वही मनुष्यों में मनुष्यपन है । यतोऽभ्यु० जिससे आचरण करने से संसार में उत्तम सुख और निःश्रेयस अर्थात् मोक्षसुख की प्राप्ति होती है, उसी का नाम धर्म है ।’’ (ऋ० भू० सृष्टिविद्या विषय)

যঃ কশ্চিত্ কস্য চিদ্ ধর্মো মনুনা পরিকীর্তিতঃ।

স সর্বোঽভিহিতো বেদে সর্বজ্ঞানমযো হি সঃ॥ মনু০ ২।৭॥  প্রক্ষিপ্ত শ্লোক

यः कश्चित्कस्य चिद्धर्मो मनुना परिकीर्तितः ।स सर्वोऽभिहितो वेदे सर्वज्ञानमयो हि सः

Commentary by : पण्डित गंगा प्रसाद उपाध्याय

(यः कश्चित् कभ्याचित् धर्मः) जो कोई और जिस किसी का धर्म (मनुना परिकीर्तितः) मनु जी ने बताया है (स सर्वः अभिहितः वेदे) वह सब वेद में कहा है (सर्वज्ञानमयः हिं सः) वह मनु सब ज्ञान वाला है।

टिप्पणी : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

१।१२६/२।७ वां श्लोक निम्न - आधार पर प्रक्षिप्त है - ऋषियों की जिज्ञासा पर मनु ने मनुस्मृति का प्रवचन किया था, अतः मनुप्रोक्त प्रवचन ही था, ग्रन्थनिबद्ध नहीं । बाद में इसको ग्रन्थ रूप में निबद्ध किया गया और इसे ‘शास्त्र’ रूप में मान्यता प्राप्त हुई । किन्तु इस श्लोक में मनु की प्रशंसा की गई है कि जो कुछ मनु ने कहा है, वह सब वेद में कहा है । ऐसी प्रशंसा मनु सदृश आप्त पुरूष स्वयं नहीं कर सकता । अतः ‘मनुना परिकीत्र्तितः’ इस श्लोक के शब्दों से ही इस श्लोक का परवर्ती होना तथा प्रक्षिप्त होना सिद्ध होता है । और जिस समय अनेक स्मृतियों की रचना हो गई थी उस समय मनुस्मृति को अधिक प्रामाणिक सिद्ध करने के लिये किसी ने यह श्लोक बनाकर मिलाया है । और यह श्लोक पूर्वापर - प्रसंग से भी संगत नहीं है । १।१२५ श्लोक में धर्म के मूलकारण बताये गये हैं और १।१२७ में उन को ग्रहण करके धर्माचरण के लिए कहा गया है । इनके मध्य में मनु का प्रशंसात्मक यह श्लोक प्रकरण को भंग करने से सर्वथा ही प्रक्षिप्त है ।

সর্বং তু সমবেক্ষ্যৈদং নিখিলং জ্ঞানচক্ষুষা।

শ্রুতিপ্রামাণ্যতো বিদ্বান্ স্বধর্মে নিবিশেত বৈ॥ মনু০ ২।৮॥ 

सर्वं तु समवेक्ष्येदं निखिलं ज्ञानचक्षुषा ।श्रुतिप्रामाण्यतो विद्वान्स्वधर्मे निविशेत वै 

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

(विद्वान्) (विद्वान्) मनुष्य (इदं सर्वं तु निखिलं समवेक्ष्य) सम्पूर्ण शास्त्र वेद, सत्पुरूषों का आचार, अपने आत्मा के अविरूद्ध विचार कर (१।१२५ में वर्णित) ज्ञानचक्षुषा ज्ञान नेत्र करके श्रुतिप्रामाण्यतः श्रुतिप्रमाण से स्वधर्म वै निविशेत स्वात्मानुकूल धर्म में प्रवेश करे । (स० प्र० दशम समु०) श्रुति - स्मृति -प्रोक्त धर्म के अनुष्ठान का पात्र -

Commentary by : पण्डित गंगा प्रसाद उपाध्याय

(सर्वं तु समवेक्ष्य इदं निखिलं ज्ञानचक्षुषा) ज्ञान की आँख से इस सब को देखकर (श्रुति प्रामाण्यतः) वेद के प्रमाण से (विद्वान्) विद्वान् (स्वधर्मे निविशेत वै) अपने धर्म में प्रवेश करे।

শ্রুতিস্মৃত্যোদিতং ধর্মমনুতিষ্ঠন্ হি মানবঃ।

ইহ কীর্তিমবাপ্নোতি প্রেত্য চানুত্তমং সুখম্ ॥ মনু০ ২।৯॥

श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं अनुतिष्ठन्हि मानवः ।इह कीर्तिं अवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमं सुखम्

Commentary by : पण्डित गंगा प्रसाद उपाध्याय

(श्रुति-स्मृति-उदितं धर्मम् अनुतिष्ठन् हि) श्रुति और स्मृति में कहे धर्म का अनुष्ठान करके ही (मानवः) मनुष्य (इह) इस संसार में (कीर्तिम् अब-आप्रोति) कीर्ति को पाता है। (प्रेत्य च) और मर कर (अन्-उत्तमं सुखम्) अपूर्व सुख को, ऐसे सुख को जिससे उत्तम कोई सुख है ही नहीं, अर्थात् मोक्ष को।

Commentary by : पण्डित चन्द्रमणि विद्यालंकार

क्योंकि जो मनुष्य वेदोक्त तथा स्मृत्युक्त (पूर्व प्रतिपादित आर्ष स्मृति, अनार्ष नहीं) कर्म-धर्म का अनुष्ठान करता है, वह इस लोक में कीर्ति और मर कर सर्वोत्तम सुख को प्राप्त होता है।

শ্রুতিস্তু বেদো বিজ্ঞেযো ধর্মশাস্ত্রং তু বৈ স্মৃতিঃ।

তে সর্বার্থেষ্বমীমাংস্যে তাভ্যাং ধর্মো হি নির্বভৌ॥ মনু০ ২।১০॥

যোঽবমন্যেত তে মূলে হেতুশাস্ত্রাশ্রযাদ্ দ্বিজঃ।

স সাধুভির্বহিষ্কার্যো নাস্তিকো বেদনিন্দকঃ॥ মনু০ ২।১১॥

বেদঃ স্মৃতিঃ সদাচারঃ স্বস্য চ প্রিযমাত্মনঃ |

এতচ্চতুর্বিধং প্রাহুঃ সাক্ষাদ্ ধর্মস্য লক্ষণম্ || C. ||

तस्मिन्नण्डे स भगवानुषित्वा परिवत्सरम् ।स्वयं एवात्मनो ध्यानात्तदण्डं अकरोद्द्विधा 

অর্থকামেষ্বসক্তানাং ধর্মজ্ঞানং বিধীযতে |

ধর্মং জিজ্ঞাসমানানাং প্রমাণং পরমং শ্রুতিঃ || C. ||

শ্রুতিদ্বৈধং তু যত্র স্যাত্ তত্র ধর্মাবুভৌ স্মৃতৌ |

উভাবপি হি তৌ ধর্মৌ সম্যগুক্তৌ মনীষিভিঃ || C. ||

উদিতেঽনুদিতে চৈব সমযাধ্যুষিতে তথা |

সর্বথা বর্ততে যজ্ঞ ইতীযং বৈদিকী শ্রুতিঃ || C. ||

নিষেকাদিশ্মশানান্তো মন্ত্রৈর্যস্যোদিতো বিধিঃ |

তস্য শাস্ত্রেঽধিকারোঽস্মিন্ জ্ঞেযো নান্যস্য কস্য চিত্ || C. ||

সরস্বতীদৃশদ্বত্যোর্দেবনদ্যোর্যদন্তরম্ |

তং দেবনির্মিতং দেশং ব্রহ্মাবর্তং প্রচক্ষতে || C. ||

তস্মিন্ দেশে য আচারঃ পারম্পর্যক্রমাগতঃ |

বর্ণানাং সান্তরালানাং স সদাচার উচ্যতে || C. ||

কুরুক্ষেত্রং চ মত্স্যাশ্চ পঞ্চালাঃ শূরসেনকাঃ |

এষ ব্রহ্মর্ষিদেশো বৈ ব্রহ্মাবর্তাদনন্তরঃ || C. ||

এতদ্ দেশপ্রসূতস্য সকাশাদগ্রজন্মনঃ |

স্বং স্বং চরিত্রং শিক্ষেরন্ পৃথিব্যাং সর্বমানবাঃ || C. ||

হিমবদ্বিন্ধ্যযোর্মধ্যং যত্ প্রাগ্ বিনশনাদপি |

প্রত্যগেব প্রযাগাচ্চ মধ্যদেশঃ প্রকীর্তিতঃ || C. ||

আ সমুদ্রাত্ তু বৈ পূর্বাদা সমুদ্রাচ্চ পশ্চিমাত্ |

তযোরেবান্তরং গির্যোরার্যাবর্তং বিদুর্বুধাঃ || C. ||

কৃষ্ণসারস্তু চরতি মৃগো যত্র স্বভাবতঃ |

স জ্ঞেযো যজ্ঞিযো দেশো ম্লেচ্ছদেশস্ত্বতঃ পরঃ || C. ||

এতান্দ্বিজাতযো দেশান্ সংশ্রযেরন্ প্রযত্নতঃ |

শূদ্রস্তু যস্মিন্ কস্মিন্ বা নিবসেদ্ বৃত্তিকর্শিতঃ ||C. || %

এষা ধর্মস্য বো যোনিঃ সমাসেন প্রকীর্তিতা |

সংভবশ্চাস্য সর্বস্য বর্ণধর্মান্নিবোধত || C. ||

বৈদিকৈঃ কর্মভিঃ পুণ্যৈর্নিষেকাদির্দ্বিজন্মনাম্ |

কার্যঃ শরীরসংস্কারঃ পাবনঃ প্রেত্য চৈহ চ || C. ||

গার্ভৈর্হোমৈর্জাতকর্মচৌডমৌঞ্জীনিবন্ধনৈঃ |

বৈজিকং গার্ভিকং চৈনং দ্বিজানামপমৃজ্যতে || C. ||

স্বাধ্যাযেন ব্রতৈর্হোমৈস্ত্রৈবিদ্যেনেজ্যযা সুতৈঃ |

মহাযজ্ঞৈশ্চ যজ্ঞৈশ্চ ব্রাহ্মীযং ক্রিযতে তনুঃ || C. ||

প্রাঙ্ নাভিবর্ধনাত্ পুংসো জাতকর্ম বিধীযতে |

মন্ত্রবত্ প্রাশনং চাস্য হিরণ্যমধুসর্পিষাম্ || C. ||

নামধেযং দশম্যাং তু দ্বাদশ্যাং বাঽস্য কারযেত্ |

পুণ্যে তিথৌ মুহূর্তে বা নক্ষত্রে বা গুণান্বিতে || C. ||

মঙ্গল্যং ব্রাহ্মণস্য স্যাত্ ক্ষত্রিযস্য বলান্বিতম্ |

বৈশ্যস্য ধনসংযুক্তং শূদ্রস্য তু জুগুপ্সিতম্ || C. ||

শর্মবদ্ ব্রাহ্মণস্য স্যাদ্ রাজ্ঞো রক্ষাসমন্বিতম্ | 

বৈশ্যস্য পুষ্টিসংযুক্তং শূদ্রস্য প্রেষ্যসংযুতম্ || C. ||

স্ত্রীণাং সুখৌদ্যমক্রূরং বিস্পষ্টার্থং মনোহরম্ |

মঙ্গল্যং দীর্ঘবর্ণান্তমাশীর্বাদাভিধানবত্ || C. ||

চতুর্থে মাসি কর্তব্যং শিশোর্নিষ্ক্রমণং গৃহাত্ |

ষষ্ঠেঽন্নপ্রাশনং মাসি যদ্ বৈষ্টং মঙ্গলং কুলে || C. ||

চূডাকর্ম দ্বিজাতীনাং সর্বেষামেব ধর্মতঃ |

প্রথমেঽব্দে তৃতীযে বা কর্তব্যং শ্রুতিচোদনাত্ || C. || 

গর্ভাষ্টমেঽব্দে কুর্বীত ব্রাহ্মণস্যৌপনাযনম্ |

গর্ভাদেকাদশে রাজ্ঞো গর্ভাত্ তু দ্বাদশে বিশঃ || C. ||

ব্রহ্মবর্চসকামস্য কার্যো বিপ্রস্য পঞ্চমে |

রাজ্ঞো বলার্থিনঃ ষষ্ঠে বৈশ্যস্যৈহার্থিনোঽষ্টমে || C. ||

আ ষোদশাদ্ ব্রাহ্মণস্য সাবিত্রী নাতিবর্ততে |

আ দ্বাবিংশাত্ ক্ষত্রবন্ধোরা চতুর্বিংশতের্বিশঃ || C. ||

অত ঊর্ধ্বং ত্রযোঽপ্যেতে যথাকালমসংস্কৃতাঃ |

সাবিত্রীপতিতা ব্রাত্যা ভবন্ত্যার্যবিগর্হিতাঃ || C. ||

নৈতৈরপূতৈর্বিধিবদাপদ্যপি হি কর্হি চিত্ |

ব্রাহ্মান্ যৌনাংশ্চ সংবন্ধান্নাচরেদ্ ব্রাহ্মণঃ সহ || C. || 

কার্ষ্ণরৌরববাস্তানি চর্মাণি ব্রহ্মচারিণঃ |

বসীরন্নানুপূর্ব্যেণ শাণক্ষৌমাবিকানি চ || C. ||

মৌঞ্জী ত্রিবৃত্ সমা শ্লক্ষ্ণা কার্যা বিপ্রস্য মেখলা |

ক্ষত্রিযস্য তু মৌর্বী জ্যা বৈশ্যস্য শণতান্তবী || C. ||

মুঞ্জালাভে তু কর্তব্যাঃ কুশাশ্মন্তকবল্বজৈঃ |

ত্রিবৃতা গ্রন্থিনৈকেন ত্রিভিঃ পঞ্চভিরেব বা || C. ||

কার্পাসমুপবীতং স্যাদ্ বিপ্রস্যৌর্ধ্ববৃতং ত্রিবৃত্ |

শণসূত্রমযং রাজ্ঞো বৈশ্যস্যাবিকসৌত্রিকম্ || C. ||

ব্রাহ্মণো বৈল্বপালাশৌ ক্ষত্রিযো বাটখাদিরৌ |

পৈলবৌদুম্বরৌ বৈশ্যো দণ্ডানর্হন্তি ধর্মতঃ || C. ||

কেশান্তিকো ব্রাহ্মণস্য দণ্ডঃ কার্যঃ প্রমাণতঃ |

ললাটসম্মিতো রাজ্ঞঃ স্যাত্ তু নাসান্তিকো বিশঃ || C. ||

ঋজবস্তে তু সর্বে স্যুরব্রণাঃ সৌম্যদর্শনাঃ |

অনুদ্বেগকরা নৄণাং সত্বচোঽনগ্নিদূষিতাঃ || C. ||

প্রতিগৃহ্যেপ্সিতং দণ্ডমুপস্থায চ ভাস্করম্ |

প্রদক্ষিণং পরীত্যাগ্নিং চরেদ্ ভৈক্ষং যথাবিধি ||

ভবত্পূর্বং চরেদ্ ভৈক্ষমুপনীতো দ্বিজোত্তমঃ |

ভবন্মধ্যং তু রাজন্যো বৈশ্যস্তু ভবদুত্তরম্ ||C. ||

মাতরং বা স্বসারং বা মাতুর্বা ভগিনীং নিজাম্ |

ভিক্ষেত ভিক্ষাং প্রথমং যা চৈনং নাবমানযেত্ || C. ||

সমাহৃত্য তু তদ্ ভৈক্ষং যাবদন্নমমাযযা | 

নিবেদ্য গুরবেঽশ্নীযাদাচম্য প্রাঙ্মুখঃ শুচিঃ || C. ||

আযুষ্যং প্রাঙ্মুখো ভুঙ্ক্তে যশস্যং দক্ষিণামুখঃ |

শ্রিযং প্রত্যঙ্মুখো ভুঙ্ক্তে ঋতং ভুঙ্ক্তে হ্যুদঙ্মুখঃ || C. ||

উপস্পৃশ্য দ্বিজো নিত্যমন্নমদ্যাত্ সমাহিতঃ |

ভুক্ত্বা চৌপস্পৃশেত্ সম্যগদ্ভিঃ খানি চ সংস্পৃশেত্ || C. ||

পূজযেদশনং নিত্যমদ্যাচ্চৈতদকুত্সযন্ |

দৃষ্ট্বা হৃষ্যেত্ প্রসীদেচ্চ প্রতিনন্দেচ্চ সর্বশঃ || C. ||

পূজিতং হ্যশনং নিত্যং বলমূর্জং চ যচ্ছতি |

অপূজিতং তু তদ্ ভুক্তমুভযং নাশযেদিদম্ || C. ||

নৌচ্ছিষ্টং কস্য চিদ্ দদ্যান্নাদ্যাদেতত্ তথাঽন্তরা |

ন চৈবাত্যশনং কুর্যান্ন চৌচ্ছিষ্টঃ ক্ব চিদ্ ব্রজেত্ || C. ||

অনারোগ্যমনাযুষ্যমস্বর্গ্যং চাতিভোজনম্ |

অপুণ্যং লোকবিদ্বিষ্টং তস্মাত্ তত্ পরিবর্জযেত্ || C. ||

ব্রাহ্মেণ বিপ্রস্তীর্থেন নিত্যকালমুপস্পৃশেত্ |

কাযত্রৈদশিকাভ্যাং বা ন পিত্র্যেণ কদা চন || C. ||

অঙ্গুষ্ঠমূলস্য তলে ব্রাহ্মং তীর্থং প্রচক্ষতে |

কাযমঙ্গুলিমূলেঽগ্রে দেবং পিত্র্যং তযোরধঃ || C. ||

ত্রিরাচামেদপঃ পূর্বং দ্বিঃ প্রমৃজ্যাত্ ততো মুখম্ |

খানি চৈব স্পৃশেদদ্ভিরাত্মানং শির এব চ || C. ||

অনুষ্ণাভিরফেনাভিরদ্ভিস্তীর্থেন ধর্মবিত্ |

শৌচেপ্সুঃ সর্বদাঽচামেদেকান্তে প্রাগুদঙ্মুখঃ || C. ||

হৃদ্গাভিঃ পূযতে বিপ্রঃ কণ্ঠগাভিস্তু ভূমিপঃ |

বৈশ্যোঽদ্ভিঃ প্রাশিতাভিস্তু শূদ্রঃ স্পৃষ্টাভিরন্ততঃ || C. ||

উদ্ধৃতে দক্ষিণে পাণাবুপবীত্যৌচ্যতে দ্বিজঃ |

সব্যে প্রাচীনাবীতী নিবীতী কণ্ঠসজ্জনে || C. ||

মেখলামজিনং দণ্ডমুপবীতং কমণ্ডলুম্ |

অপ্সু প্রাস্য বিনষ্টানি গৃহ্ণীতান্যানি মন্ত্রবত্ || C. ||

কেশান্তঃ ষোডশে বর্ষে ব্রাহ্মণস্য বিধীযতে |

রাজন্যবন্ধোর্দ্বাবিংশে বৈশ্যস্য দ্ব্যধিকে মতঃ || C. ||

অমন্ত্রিকা তু কার্যৈযং স্ত্রীণামাবৃদশেষতঃ |

সংস্কারার্থং শরীরস্য যথাকালং যথাক্রমম্ || C. ||

বৈবাহিকো বিধিঃ স্ত্রীণাং সংস্কারো বৈদিকঃ স্মৃতঃ |

পতিসেবা গুরৌ বাসো গৃহার্থোঽগ্নিপরিক্রিযা || C. ||

এষ প্রোক্তো দ্বিজাতীনামৌপনাযনিকো বিধিঃ |

উত্পত্তিব্যঞ্জকঃ পুণ্যঃ কর্মযোগং নিবোধত || C. ||

উপনীযং গুরুঃ শিষ্যং শিক্ষযেত্শৌচমাদিতঃ |

আচারমগ্নিকার্যং চ সংধ্যৌপাসনমেব চ || C. ||

অধ্যেষ্যমাণস্ত্বাচান্তো যথাশাস্ত্রমুদঙ্মুখঃ |

ব্রহ্মাঞ্জলিকৃতোঽধ্যাপ্যো লঘুবাসা জিতৈন্দ্রিযঃ || C. ||

ব্রহ্মারম্ভেঽবসানে চ পাদৌ গ্রাহ্যৌ গুরোঃ সদা |

সংহত্য হস্তাবধ্যেযং স হি ব্রহ্মাঞ্জলিঃ স্মৃতঃ || C. ||

ব্যত্যস্তপাণিনা কার্যমুপসঙ্গ্রহণং গুরোঃ |

সব্যেন সব্যঃ স্প্রষ্টব্যো দক্ষিণেন চ দক্ষিণঃ || C. ||

অধ্যেষ্যমাণং তু গুরুর্নিত্যকালমতন্দ্রিতঃ |

অধীষ্ব ভো ইতি ব্রূযাদ্ বিরামোঽস্ত্বিতি চারমেত্ || C. ||

ব্রহ্মণঃ প্রণবং কুর্যাদাদাবন্তে চ সর্বদা |

স্রবত্যনোস্কৃতং পূর্বং পরস্তাচ্চ বিশীর্যতি॥

প্রাক্কূলান্ পর্যুপাসীনঃ পবিত্রৈশ্চৈব পাবিতঃ |

প্রাণাযামৈস্ত্রিভিঃ পূতস্তত ওং.কারমর্হতি || C. ||

অকারং চাপ্যুকারং চ মকারং চ প্রজাপতিঃ |

বেদত্রযান্নিরদুহদ্ ভূর্ভুবঃ স্বরিতীতি চ || C. ||

ত্রিভ্য এব তু বেদেভ্যঃ পাদং পাদমদূদুহত্ |

তদিত্যর্চোঽস্যাঃ সাবিত্র্যাঃ পরমেষ্ঠী প্রজাপতিঃ || C. ||

এতদক্ষরমেতাং চ জপন্ ব্যাহৃতিপূর্বিকাম্ |

সংধ্যযোর্বেদবিদ্ বিপ্রো বেদপুণ্যেন যুজ্যতে || C. ||

সহস্রকৃত্বস্ত্বভ্যস্য বহিরেতত্ ত্রিকং দ্বিজঃ |

মহতোঽপ্যেনসো মাসাত্ ত্বচৈবাহির্বিমুচ্যতে || C. ||

এতযাঋচা বিসংযুক্তঃ কালে চ ক্রিযযা স্বযা |

ব্রহ্মক্ষত্রিযবিদ্যোনির্গর্হণাং যাতি সাধুষু || C. ||

ওংকারপূর্বিকাস্তিস্রো মহাব্যাহৃতযোঽব্যযাঃ | 

ত্রিপদা চৈব সাবিত্রী বিজ্ঞেযং ব্রহ্মণো মুখম্ || C. ||

যোঽধীতেঽহন্যহন্যেতাং ত্রীণি বর্ষাণ্যতন্দ্রিতঃ |

স ব্রহ্ম পরমভ্যেতি বাযুভূতঃ খমূর্তিমান্ || C. ||

একাক্ষরং পরং ব্রহ্ম প্রাণাযামঃ পরং তপঃ |

সাবিত্র্যাস্তু পরং নাস্তি মৌনাত্ সত্যং বিশিষ্যতে || C. ||

ক্ষরন্তি সর্বা বৈদিক্যো জুহোতিযজতিক্রিযাঃ |

অক্ষরং দুষ্করং জ্ঞেযং ব্রহ্ম চৈব প্রজাপতিঃ || C. || 

বিধিযজ্ঞাজ্ জপযজ্ঞো বিশিষ্টো দশভির্গুণৈঃ |

উপাংশুঃ স্যাত্শতগুণঃ সাহস্রো মানসঃ স্মৃতঃ || C. ||

যে পাকযজ্ঞাঃ চত্বারো বিধিযজ্ঞসমন্বিতাঃ |

সর্বে তে জপযজ্ঞস্য কলাং নার্হন্তি ষোডশীম্ || C. ||

জপ্যেনৈব তু সংসিধ্যেদ্ ব্রাহ্মণো নাত্র সংশযঃ |

কুর্যাদন্যন্ন বা কুর্যান্ মৈত্রো ব্রাহ্মণ উচ্যতে || C. ||

ইন্দ্রিযাণাং বিচরতাং বিষযেষ্বপহারিষু |

সংযমে যত্নমাতিষ্ঠেদ্ বিদ্বান্ যন্তৈব বাজিনাম্ || C. ||

একাদশেন্দ্রিযাণ্যাহুর্যানি পূর্বে মনীষিণঃ |

তানি সম্যক্ প্রবক্ষ্যামি যথাবদনুপূর্বশঃ || C. ||

শ্রোত্রং ত্বক্ চক্ষুষী জিহ্বা নাসিকা চৈব পঞ্চমী |

পাযূপস্থং হস্তপাদং বাক্ চৈব দশমী স্মৃতা |

বুদ্ধীন্দ্রিযাণি পঞ্চৈষাং শ্রোত্রাদীন্যনুপূর্বশঃ |

কর্মেন্দ্রিযাণি পঞ্চৈষাং পায্বাদীনি প্রচক্ষতে || C. ||

একাদশং মনো জ্ঞেযং স্বগুণেনৌভযাত্মকম্ |

যস্মিন্ জিতে জিতাবেতৌ ভবতঃ পঞ্চকৌ গণৌ || C. ||

ইন্দ্রিযাণাং প্রসঙ্গেন দোষং ঋচ্ছত্যসংশযম্ |

সংনিযম্য তু তান্যেব ততঃ সিদ্ধিং নিগচ্ছতি || C. ||

ন জাতু কামঃ কামানামুপভোগেন শাম্যতি |

হবিষা কৃষ্ণবর্ত্মৈব ভূয এবাভিবর্ধতে || C. ||

যশ্চৈতান্ প্রাপ্নুযাত্ সর্বান্ যশ্চৈতান্ কেবলাংস্ত্যজেত্ || C. ||

প্রাপণাত্ সর্বকামানাং পরিত্যাগো বিশিষ্যতে |

ন তথৈতানি শক্যন্তে সংনিযন্তুমসেবযা || C. ||

বিষযেষু প্রজুষ্টানি যথা জ্ঞানেন নিত্যশঃ || C. ||

বেদাস্ত্যাগশ্চ যজ্ঞাশ্চ নিযমাশ্চ তপাংসি চ |

ন বিপ্রদুষ্টভাবস্য সিদ্ধিং গচ্ছতি কর্হি চিত্ || C. ||

শ্রুত্বা স্পৃষ্ট্বা চ দৃষ্ট্বা চ ভুক্ত্বা ঘ্রাত্বা চ যো নরঃ |

ন হৃষ্যতি গ্লাযতি বা স বিজ্ঞেযো জিতৈন্দ্রিযঃ || C. ||

ইন্দ্রিযাণাং তু সর্বেষাং যদ্যেকং ক্ষরতীন্দ্রিযম্ |

তেনাস্য ক্ষরতি প্রজ্ঞা দৃতেঃ পাদাদিবোদকম্ || C. ||

বশে কৃত্বেন্দ্রিযগ্রামং সংযম্য চ মনস্তথা |

সর্বান্ সংসাধযেদর্থানক্ষিণ্বন্ যোগতস্তনুম্ || C. ||

পূর্বাং সংধ্যাং জপংস্তিষ্ঠেত্ সাবিত্রীমাঽর্কদর্শনাত্ |

পশ্চিমাং তু সমাসীনঃ সম্যগ্ ঋক্ষবিভাবনাত্ || C. ||

পূর্বাং সংধ্যাং জপংস্তিষ্ঠন্নৈশমেনো ব্যপোহতি |

পশ্চিমাং তু সমাসীনো মলং হন্তি দিবাকৃতম্ || C. ||

ন তিষ্ঠতি তু যঃ পূর্বাং নৌপাস্তে যশ্চ পশ্চিমাম্ |

স শূদ্রবদ্ বহিষ্কার্যঃ সর্বস্মাদ্ দ্বিজকর্মণঃ || C. ||

অপাং সমীপে নিযতো নৈত্যকং বিধিমাস্থিতঃ |

সাবিত্রীমপ্যধীযীত গত্বাঽরণ্যং সমাহিতঃ || C. ||

বেদৌপকরণে চৈব স্বাধ্যাযে চৈব নৈত্যকে |

নানুরোধোঽস্ত্যনধ্যাযে হোমমন্ত্রেষু চৈব হি || C. ||

নৈত্যকে নাস্ত্যনধ্যাযো ব্রহ্মসত্রং হি তত্ স্মৃতম্ || C. ||

ব্রহ্মাহুতিহুতং পুণ্যমনধ্যাযবষট্ কৃতম্ ? ? || C. ||

যঃ স্বাধ্যাযমধীতেঽব্দং বিধিনা নিযতঃ শুচিঃ |

তস্য নিত্যং ক্ষরত্যেষ পযো দধি ঘৃতং মধু || C. ||

অগ্নীন্ধনং ভৈক্ষচর্যামধঃশয্যাং গুরোর্হিতম্ |

আ সমাবর্তনাত্ কুর্যাত্ কৃতোপনযনো দ্বিজঃ || C. ||

আচার্যপুত্রঃ শুশ্রূষুর্জ্ঞানদো ধার্মিকঃ শুচিঃ |

আপ্তঃ শক্তোঽর্থদঃ সাধুঃ স্বোঽধ্যাপ্যা দশ ধর্মতঃ ? ? || C. ||

নাপৃষ্টঃ কস্য চিদ্ ব্রূযান্ন চান্যাযেন পৃচ্ছতঃ |

জানন্নপি হি মেধাবী জডবল্লোক আচরেত্ || C. ||

অধর্মেণ চ যঃ প্রাহ যশ্চাধর্মেণ পৃচ্ছতি |

তযোরন্যতরঃ প্রৈতি বিদ্বেষং বাঽধিগচ্ছতি || C. ||

ধর্মার্থৌ যত্র ন স্যাতাং শুশ্রূষা বাঽপি তদ্বিধা |

তত্র বিদ্যা ন বপ্তব্যা শুভং বীজমিবৌষরে || C. ||

বিদ্যযৈব সমং কামং মর্তব্যং ব্রহ্মবাদিনা |

আপদ্যপি হি ঘোরাযাং ন ত্বেনামিরিণে বপেত্ || C. ||

বিদ্যা ব্রাহ্মণমেত্যাহ শেবধিস্তেঽস্মি রক্ষ মাম্ | 

অসূযকায মাং মাদাস্তথা স্যাং বীর্যবত্তমা || C. ||

যমেব তু শুচিং বিদ্যান্নিযতব্রহ্মচারিণম্ | 

তস্মৈ মাং ব্রূহি বিপ্রায নিধিপাযাপ্রমাদিনে |

ব্রহ্ম যস্ত্বননুজ্ঞাতমধীযানাদবাপ্নুযাত্ |

স ব্রহ্মস্তেযসংযুক্তো নরকং প্রতিপদ্যতে |

লৌকিকং বৈদিকং বাঽপি তথাঽধ্যাত্মিকমেব বা |

আদদীত যতো জ্ঞানং তং পূর্বমভিবাদযেত্ || C. ||

সাবিত্রীমাত্রসারোঽপি বরং বিপ্রঃ সুযন্ত্রিতঃ |

নাযন্ত্রিতস্ত্রিবেদোঽপি সর্বাশী সর্ববিক্রযী || C. ||

শয্যাঽঽসনেঽধ্যাচরিতে শ্রেযসা ন সমাবিশেত্ |

শয্যাঽঽসনস্থশ্চৈবেনং প্রত্যুত্থাযাভিবাদযেত্ || C. ||

ঊর্ধ্বং প্রাণা হ্যুত্ক্রমন্তি যূনঃ স্থবির আযতি |

প্রত্যুত্থানাভিবাদাভ্যাং পুনস্তান্ প্রতিপদ্যতে || C. ||

অভিবাদনশীলস্য নিত্যং বৃদ্ধোপসেবিনঃ |

চত্বারি তস্য বর্ধন্তে আযুর্ধর্মো যশো বলম্ || C. ||

অভিবাদাত্ পরং বিপ্রো জ্যাযাংসমভিবাদযন্ |

অসৌ নামাহমস্মীতি স্বং নাম পরিকীর্তযেত্ || C. ||

নামধেযস্য যে কে চিদভিবাদং ন জানতে |

তান্ প্রাজ্ঞোঽহমিতি ব্রূযাত্ স্ত্রিযঃ সর্বাস্তথৈব চ || C. ||

ভোঃশব্দং কীর্তযেদন্তে স্বস্য নাম্নোঽভিবাদনে |

নাম্নাং স্বরূপভাবো হি ভোভাব ঋষিভিঃ স্মৃতঃ || C. ||

আযুষ্মান্ ভব সৌম্যৈতি বাচ্যো বিপ্রোঽভিবাদনে |

অকারশ্চাস্য নাম্নোঽন্তে বাচ্যঃ পূর্বাক্ষরঃ প্লুতঃ || C. ||

যো ন বেত্ত্যভিবাদস্য বিপ্রঃ প্রত্যভিবাদনম্ |

নাভিবাদ্যঃ স বিদুষা যথা শূদ্রস্তথৈব সঃ || C. ||

ব্রাহ্মণং কুশলং পৃচ্ছেত্ ক্ষত্রবন্ধুমনামযম্ |

বৈশ্যং ক্ষেমং সমাগম্য শূদ্রমারোগ্যমেব চ || C. ||

অবাচ্যো দীক্ষিতো নাম্না যবীযানপি যো ভবেত্ |

ভোভবত্পূর্বকং ত্বেনমভিভাষেত ধর্মবিত্ || C. ||

পরপত্নী তু যা স্ত্রী স্যাদসংবন্ধা চ যোনিতঃ |

তাং ব্রূযাদ্ ভবতীত্যেবং সুভগে ভগিনীতি চ || C. ||

মাতুলাংশ্চ পিতৃব্যাংশ্চ শ্বশুরান্ ঋত্বিজো গুরূন্ |

অসাবহমিতি ব্রূযাত্ প্রত্যুত্থায যবীযসঃ || C. ||

মাতৃশ্বসা মাতুলানী শ্বশ্রূরথ পিতৃশ্বসা |

সংপূজ্যা গুরুপত্নীবত্ সমাস্তা গুরুভার্যযা || C. ||

ভ্রাতুর্ভার্যৌপসঙ্গ্রাহ্যা সবর্ণাঽহন্যহন্যপি |

বিপ্রোষ্য তূপসঙ্গ্রাহ্যা জ্ঞাতিসংবন্ধিযোষিতঃ || C. ||

পিতুর্ভগিন্যাং মাতুশ্চ জ্যাযস্যাং চ স্বসর্যপি |

মাতৃবদ্ বৃত্তিমাতিষ্ঠেন্ মাতা তাভ্যো গরীযসী || C. ||

দশাব্দাখ্যং পৌরসখ্যং পঞ্চাব্দাখ্যং কলাভৃতাম্ |

ত্র্যব্দপূর্বং শ্রোত্রিযাণাং স্বল্পেনাপি স্বযোনিষু || C. ||

ব্রাহ্মণং দশবর্ষং তু শতবর্ষং তু ভূমিপম্ |

পিতাপুত্রৌ বিজানীযাদ্ ব্রাহ্মণস্তু তযোঃ পিতা || C. ||

বিত্তং বন্ধুর্বযঃ কর্ম বিদ্যা ভবতি পঞ্চমী |

এতানি মান্যস্থানানি গরীযো যদ্ যদুত্তরম্ || C. || %

পঞ্চানাং ত্রিষু বর্ণেষু ভূযাংসি গুণবন্তি চ |

যত্র স্যুঃ সোঽত্র মানার্হঃ শূদ্রোঽপি দশমীং গতঃ || C. ||

চক্রিণো দশমীস্থস্য রোগিণো ভারিণঃ স্ত্রিযাঃ |

স্নাতকস্য চ রাজ্ঞশ্চ পন্থা দেযো বরস্য চ || C. ||

তেষাং তু সমবেতানাং মান্যৌ স্নাতকপার্থিবৌ |

রাজস্নাতকযোশ্চৈব স্নাতকো নৃপমানভাক্ || C. ||

উপনীয তু যঃ শিষ্যং বেদমধ্যাপযেদ্ দ্বিজঃ |

সকল্পং সরহস্যং চ তমাচার্যং প্রচক্ষতে || C. ||

একদেশং তু বেদস্য বেদাঙ্গান্যপি বা পুনঃ |

যোঽধ্যাপযতি বৃত্ত্যর্থমুপাধ্যাযঃ স উচ্যতে || C. ||

নিষেকাদীনি কর্মাণি যঃ করোতি যথাবিধি |

সংভাবযতি চান্নেন স বিপ্রো গুরুরুচ্যতে || C. ||

অগ্ন্যাধেযং পাকযজ্ঞানগ্নিষ্টোমাদিকান্ মখান্ |

যঃ করোতি বৃতো যস্য স তস্যর্ত্বিগিহোচ্যতে || C. ||

য আবৃণোত্যবিতথং ব্রহ্মণা শ্রবণাবুভৌ |

স মাতা স পিতা জ্ঞেযস্তং ন দ্রুহ্যেত্ কদা চন || C. ||

ENM2.145a/ উপাধ্যাযান্ দশাচার্য আচার্যাণাং শতং পিতা |

ENM2.145c/ সহস্রং তু পিতৄন্ মাতা গৌরবেণাতিরিচ্যতে || C. ||

ENM2.146a/ উত্পাদকব্রহ্মদাত্রোর্গরীযান্ ব্রহ্মদঃ পিতা |

ENM2.146c/ ব্রহ্মজন্ম হি বিপ্রস্য প্রেত্য চৈহ চ শাশ্বতম্ || C. ||

ENM2.147a/ কামান্ মাতা পিতা চৈনং যদুত্পাদযতো মিথঃ |

ENM2.147c/ সংভূতিং তস্য তাং বিদ্যাদ্ যদ্ যোনাবভিজাযতে || C. ||

ENM2.148a/ আচার্যস্ত্বস্য যাং জাতিং বিধিবদ্ বেদপারগঃ |

ENM2.148c/ উত্পাদযতি সাবিত্র্যা সা সত্যা সাঽজরাঽমরা || C. ||

ENM2.149a/ অল্পং বা বহু বা যস্য শ্রুতস্যৌপকরোতি যঃ |

ENM2.149c/ তমপীহ গুরুং বিদ্যাত্শ্রুতৌপক্রিযযা তযা || C. ||

ENM2.150a/ ব্রাহ্মস্য জন্মনঃ কর্তা স্বধর্মস্য চ শাসিতা |

ENM2.150c/ বালোঽপি বিপ্রো বৃদ্ধস্য পিতা ভবতি ধর্মতঃ || C. ||

ENM2.151a/ অধ্যাপযামাস পিতৄন্ শিশুরাঙ্গিরসঃ কবিঃ |

ENM2.151c/ পুত্রকা ইতি হৌবাচ জ্ঞানেন পরিগৃহ্য তান্ || C. ||

ENM2.152a/ তে তমর্থমপৃচ্ছন্ত দেবানাগতমন্যবঃ |

ENM2.152c/ দেবাশ্চৈতান্ সমেত্যৌচুর্ন্যায্যং বঃ শিশুরুক্তবান্ || C. ||

ENM2.153a/ অজ্ঞো ভবতি বৈ বালঃ পিতা ভবতি মন্ত্রদঃ |

ENM2.153c/ অজ্ঞং হি বালমিত্যাহুঃ পিতেত্যেব তু মন্ত্রদম্ || C. ||

ENM2.154a/ ন হাযনৈর্ন পলিতৈর্ন বিত্তেন ন বন্ধুভিঃ |

ENM2.154c/ ঋষযশ্চক্রিরে ধর্মং যোঽনূচানঃ স নো মহান্ || C. ||

ENM2.155a/ বিপ্রাণাং জ্ঞানতো জ্যৈষ্ঠ্যং ক্ষত্রিযাণাং তু বীর্যতঃ |

ENM2.155c/ বৈশ্যানাং ধান্যধনতঃ শূদ্রাণামেব জন্মতঃ || C. ||

ENM2.156a/ ন তেন বৃদ্ধো ভবতি যেনাস্য পলিতং শিরঃ |

ENM2.156c/ যো বৈ যুবাঽপ্যধীযানস্তং দেবাঃ স্থবিরং বিদুঃ || C. ||

ENM2.157a/ যথা কাষ্ঠমযো হস্তী যথা চর্মমযো মৃগঃ |

ENM2.157c/ যশ্চ বিপ্রোঽনধীযানস্ত্রযস্তে নাম বিভ্রতি || C. ||

ENM2.158a/ যথা ষণ্ঢোঽফলঃ স্ত্রীষু যথা গৌর্গবি চাফলা |

ENM2.158c/ যথা চাজ্ঞেঽফলং দানং তথা বিপ্রোঽনৃচোঽফলঃ || C. ||

ENM2.159a/ অহিংসযৈব ভূতানাং কার্যং শ্রেযোঽনুশাসনম্ |

ENM2.159c/ বাক্ চৈব মধুরা শ্লক্ষ্ণা প্রযোজ্যা ধর্মমিচ্ছতা || C. ||

ENM2.160a/ যস্য বাঙ্মনসী শুদ্ধে সম্যগ্ গুপ্তে চ সর্বদা |

ENM2.160c/ স বৈ সর্বমবাপ্নোতি বেদান্তোপগতং ফলম্ || C. ||

ENM2.161a/ নারুংতুদঃ স্যাদার্তোঽপি ন পরদ্রোহকর্মধীঃ |

ENM2.161c/ যযাঽস্যোদ্বিজতে বাচা নালোক্যাং তামুদীরযেত্ || C. ||

ENM2.162a/ সম্মানাদ্ ব্রাহ্মণো নিত্যমুদ্বিজেত বিষাদিব |

ENM2.162c/ অমৃতস্যেব চাকাঙ্ক্ষেদবমানস্য সর্বদা || C. ||

ENM2.163a/ সুখং হ্যবমতঃ শেতে সুখং চ প্রতিবুধ্যতে || C. ||

ENM2.163c/ সুখং চরতি লোকেঽস্মিন্নবমন্তা বিনশ্যতি || C. ||

ENM2.164a/ অনেন ক্রমযোগেন সংস্কৃতাত্মা দ্বিজঃ শনৈঃ |

ENM2.164c/ গুরৌ বসন্ সঞ্চিনুযাদ্ ব্রহ্মাধিগমিকং তপঃ || C. ||

ENM2.165a/ তপোবিশেষৈর্বিবিধৈর্ব্রতৈশ্চ বিধিচোদিতৈঃ |

ENM2.165c/ বেদঃ কৃত্স্নোঽধিগন্তব্যঃ সরহস্যো দ্বিজন্মনা || C. ||

ENM2.166a/ বেদমেব সদাঽভ্যস্যেত্ তপস্তপ্যন্ দ্বিজোত্তমঃ |

ENM2.166c/ বেদাভ্যাসো হি বিপ্রস্য তপঃ পরমিহৌচ্যতে || C. ||

ENM2.167a/ আ হৈব স নখাগ্রেভ্যঃ পরমং তপ্যতে তপঃ |

ENM2.167c/ যঃ স্রগ্ব্যপি দ্বিজোঽধীতে স্বাধ্যাযং শক্তিতোঽন্বহম্ || C. ||

ENM2.168a/ যোঽনধীত্য দ্বিজো বেদমন্যত্র কুরুতে শ্রমম্ |

ENM2.168c/ স জীবন্নেব শূদ্রত্বমাশু গচ্ছতি সান্বযঃ || C. ||

ENM2.169a/ মাতুরগ্রেঽধিজননং দ্বিতীযং মৌঞ্জিবন্ধনে |

ENM2.169c/ তৃতীযং যজ্ঞদীক্ষাযাং দ্বিজস্য শ্রুতিচোদনাত্ || C. ||

ENM2.170a/ তত্র যদ্ ব্রহ্মজন্মাস্য মৌঞ্জীবন্ধনচিহ্নিতম্ |

ENM2.170c/ তত্রাস্য মাতা সাবিত্রী পিতা ত্বাচার্য উচ্যতে || C. ||

ENM2.171a/ বেদপ্রদানাদাচার্যং পিতরং পরিচক্ষতে |

ENM2.171c/ ন হ্যস্মিন্ যুজ্যতে কর্ম কিঞ্চিদা মৌঞ্জিবন্ধনাত্ || C. ||

ENM2.172a/ নাভিব্যাহারযেদ্ ব্রহ্ম স্বধানিনযনাদ্ ঋতে |

ENM2.172c/ শূদ্রেণ হি সমস্তাবদ্ যাবদ্ বেদে ন জাযতে || C. ||

ENM2.173a/ কৃতৌপনযনস্যাস্য ব্রতাদেশনমিষ্যতে |

ENM2.173c/ ব্রহ্মণো গ্রহণং চৈব ক্রমেণ বিধিপূর্বকম্ || C. ||

ENM2.174a/ যদ্যস্য বিহিতং চর্ম যত্ সূত্রং যা চ মেখলা |

ENM2.174c/ যো দণ্ডো যত্চ বসনং তত্ তদস্য ব্রতেষ্বপি || C. ||

ENM2.175a/ সেবেতৈমাংস্তু নিযমান্ ব্রহ্মচারী গুরৌ বসন্ |

ENM2.175c/ সন্নিযম্যৈন্দ্রিযগ্রামং তপোবৃদ্ধ্যর্থমাত্মনঃ || C. ||

ENM2.176a/ নিত্যং স্নাত্বা শুচিঃ কুর্যাদ্ দেবর্ষিপিতৃতর্পণম্ |

ENM2.176c/ দেবতাভ্যর্চনং চৈব সমিদাধানমেব চ || C. ||

ENM2.177a/ বর্জযেন্ মধু মাংসং চ গন্ধং মাল্যং রসান্ স্ত্রিযঃ |

ENM2.177c/ শুক্তানি যানি সর্বাণি প্রাণিনাং চৈব হিংসনম্ || C. ||

ENM2.178a/ অভ্যঙ্গমঞ্জনং চাক্ষ্ণোরুপানচ্ছত্রধারণম্ |

ENM2.178c/ কামং ক্রোধং চ লোভং চ নর্তনং গীতবাদনম্ || C. ||

ENM2.179a/ দ্যূতং চ জনবাদং চ পরিবাদং তথাঽনৃতম্ |

ENM2.179c/ স্ত্রীণাং চ প্রেক্ষণালম্ভমুপঘাতং পরস্য চ || C. ||

ENM2.180a/ একঃ শযীত সর্বত্র ন রেতঃ স্কন্দযেত্ ক্ব চিত্ |

ENM2.180c/ কামাদ্ হি স্কন্দযন্ রেতো হিনস্তি ব্রতমাত্মনঃ || C. ||

ENM2.181a/ স্বপ্নে সিক্ত্বা ব্রহ্মচারী দ্বিজঃ শুক্রমকামতঃ |

ENM2.181c/ স্নাত্বাঽর্কমর্চযিত্বা ত্রিঃ পুনর্মামিত্যৃচং জপেত্ || C. ||

ENM2.182a/ উদকুম্ভং সুমনসো গোশকৃত্মৃত্তিকাকুশান্ |

ENM2.182c/ আহরেদ্ যাবদর্থানি ভৈক্ষং চাহরহশ্চরেত্ || C. ||

ENM2.183a/ বেদযজ্ঞৈরহীনানাং প্রশস্তানাং স্বকর্মসু |

ENM2.183c/ ব্রহ্মচার্যাহরেদ্ ভৈক্ষং গৃহেভ্যঃ প্রযতোঽন্বহম্ || C. ||

ENM2.184a/ গুরোঃ কুলে ন ভিক্ষেত ন জ্ঞাতিকুলবন্ধুষু |

ENM2.184c/ অলাভে ত্বন্যগেহানাং পূর্বং পূর্বং বিবর্জযেত্ || C. ||

ENM2.185a/ সর্বং বাপি চরেদ্ গ্রামং পূর্বৌক্তানামসংভবে |

ENM2.185c/ নিযম্য প্রযতো বাচমভিশস্তাংস্তু বর্জযেত্ || C. ||

ENM2.186a/ দূরাদাহৃত্য সমিধঃ সন্নিদধ্যাদ্ বিহাযসি |

ENM2.186c/ সাযং.প্রাতশ্চ জুহুযাত্ তাভিরগ্নিমতন্দ্রিতঃ || C. ||

ENM2.187a/ অকৃত্বা ভৈক্ষচরণমসমিধ্য চ পাবকম্ |

ENM2.187c/ অনাতুরঃ সপ্তরাত্রমবকীর্ণিব্রতং চরেত্ || C. ||

ENM2.188a/ ভৈক্ষেণ বর্তযেন্নিত্যং নৈকান্নাদী ভবেদ্ ব্রতী |

ENM2.188c/ ভৈক্ষেণ ব্রতিনো বৃত্তিরুপবাসসমা স্মৃতা || C. ||

ENM2.189a/ ব্রতবদ্ দেবদৈবত্যে পিত্র্যে কর্মণ্যথর্ষিবত্ |

ENM2.189c/ কামমভ্যর্থিতোঽশ্নীযাদ্ ব্রতমস্য ন লুপ্যতে || C. ||

ENM2.190a/ ব্রাহ্মণস্যৈব কর্মৈতদুপদিষ্টং মনীষিভিঃ |

ENM2.190c/ রাজন্যবৈশ্যযোস্ত্বেবং নৈতত্ কর্ম বিধীযতে || C. ||

চোদিতো গুরুণা নিত্যমপ্রচোদিত এব বা |

কুর্যাদধ্যযনে যত্নমাচার্যস্য হিতেষু চ || C. || 

শরীরং চৈব বাচং চ বুদ্ধীন্দ্রিযমনাংসি চ |

নিযম্য প্রাঞ্জলিস্তিষ্ঠেদ্ বীক্ষমাণো গুরোর্মুখম্ || C. ||

নিত্যমুদ্ধৃতপাণিঃ স্যাত্ সাধ্বাচারঃ সুসংবৃতঃ |

আস্যতামিতি চৌক্তঃ সন্নাসীতাভিমুখং গুরোঃ || C. ||

ENM2.194a/ হীনান্নবস্ত্রবেষঃ স্যাত্ সর্বদা গুরুসন্নিধৌ |

ENM2.194c/ উত্তিষ্ঠেত্ প্রথমং চাস্য চরমং চৈব সংবিশেত্ || C. ||

ENM2.195a/ প্রতিশ্রাবণসংভাষে শযানো ন সমাচরেত্ |

ENM2.195c/ নাসীনো ন চ ভুঞ্জানো ন তিষ্ঠন্ন পরাঙ্মুখঃ || C. ||

ENM2.196a/ আসীনস্য স্থিতঃ কুর্যাদভিগচ্ছংস্তু তিষ্ঠতঃ |

ENM2.196c/ প্রত্যুদ্গম্য ত্বাব্রজতঃ পশ্চাদ্ ধাবংস্তু ধাবতঃ || C. ||

ENM2.197a/ পরাঙ্মুখস্যাভিমুখো দূরস্থস্যেত্য চান্তিকম্ |

ENM2.197c/ প্রণম্য তু শযানস্য নিদেশে চৈব তিষ্ঠতঃ || C. ||

ENM2.198a/ নীচং শয্যাঽঽসনং চাস্য নিত্যং স্যাদ্ গুরুসন্নিধৌ |

ENM2.198c/ গুরোস্তু চক্ষুর্বিষযে ন যথেষ্টাসনো ভবেত্ || C. ||

ENM2.199a/ নৌদাহরেদস্য নাম পরোক্ষমপি কেবলম্ |

ENM2.199c/ ন চৈবাস্যানুকুর্বীত গতিভাষিতচেষ্টিতম্ || C. ||

ENM2.200a/ গুরোর্যত্র পরিবাদো নিন্দা বাঽপি প্রবর্ততে |

ENM2.200c/ কর্ণৌ তত্র পিধাতব্যৌ গন্তব্যং বা ততোঽন্যতঃ || C. ||

ENM2.201a/ পরীবাদাত্ খরো ভবতি শ্বা বৈ ভবতি নিন্দকঃ |

ENM2.201c/ পরিভোক্তা কৃমির্ভবতি কীটো ভবতি মত্সরী || C. ||

ENM2.202a/ দূরস্থো নার্চযেদেনং ন ক্রুদ্ধো নান্তিকে স্ত্রিযাঃ |

ENM2.202c/ যানাসনস্থশ্চৈবৈনমবরুহ্যাভিবাদযেত্ || C. ||

প্রতিবাতেঽনুবাতে চ নাসীত গুরুণা সহ |

অসংশ্রবে চৈব গুরোর্ন কিং চিদপি কীর্তযেত্ || C. ||

ENM2.204a/ গোঽশ্বৌষ্ট্রযানপ্রাসাদপ্রস্তরেষু কটেষু চ |

ENM2.204c/ আসীত গুরুণা সার্ধং শিলাফলকনৌষু চ || C. ||

ENM2.205a/ গুরোর্গুরৌ সন্নিহিতে গুরুবদ্ বৃত্তিমাচরেত্ |

ENM2.205c/ ন চানিসৃষ্টো গুরুণা স্বান্ গুরূনভিবাদযেত্ || C. ||

ENM2.206a/ বিদ্যাগুরুষ্বেবমেব নিত্যা বৃত্তিঃ স্বযোনিষু |

ENM2.206c/ প্রতিষেধত্সু চাধর্মাদ্ হিতং চোপদিশত্স্বপি || C. ||

ENM2.207a/ শ্রেযঃসু গুরুবদ্ বৃত্তিং নিত্যমেব সমাচরেত্ |

ENM2.207c/ গুরুপুত্রেষু চার্যেষু গুরোশ্চৈব স্ববন্ধুষু || C. || 

ENM2.208a/ বালঃ সমানজন্মা বা শিষ্যো বা যজ্ঞকর্মণি |

ENM2.208c/ অধ্যাপযন্ গুরুসুতো গুরুবত্মানমর্হতি || C. ||

ENM2.209a/ উত্সাদনং চ গাত্রাণাং স্নাপনৌচ্ছিষ্টভোজনে |

ENM2.209c/ ন কুর্যাদ্ গুরুপুত্রস্য পাদযোশ্চাবনেজনম্ || C. ||

ENM2.210a/ গুরুবত্ প্রতিপূজ্যাঃ স্যুঃ সবর্ণা গুরুযোষিতঃ |

ENM2.210c/ অসবর্ণাস্তু সম্পূজ্যাঃ প্রত্যুত্থানাভিবাদনৈঃ || C. ||

ENM2.211a/ অভ্যঞ্জনং স্নাপনং চ গাত্রোত্সাদনমেব চ |

ENM2.211c/ গুরুপত্ন্যা ন কার্যাণি কেশানাং চ প্রসাধনম্ || C. ||

ENM2.212a/ গুরুপত্নী তু যুবতির্নাভিবাদ্যৈহ পাদযোঃ |

ENM2.212c/ পূর্ণবিংশতিবর্ষেণ গুণদোষৌ বিজানতা || C. ||

ENM2.213a/ স্বভাব এষ নারীণাং নরাণামিহ দূষণম্ |

ENM2.213c/ অতোঽর্থান্ন প্রমাদ্যন্তি প্রমদাসু বিপশ্চিতঃ || C. ||

ENM2.214a/ অবিদ্বাংসমলং লোকে বিদ্বাংসমপি বা পুনঃ |

ENM2.214c/ প্রমদা হ্যুত্পথং নেতুং কামক্রোধবশানুগম্ || C. ||

ENM2.215a/ মাত্রা স্বস্রা দুহিত্রা বা ন বিবিক্তাসনো ভবেত্ |

ENM2.215c/ বলবানিন্দ্রিযগ্রামো বিদ্বাংসমপি কর্ষতি || C. ||

ENM2.216a/ কামং তু গুরুপত্নীনাং যুবতীনাং যুবা ভুবি |

ENM2.216c/ বিধিবদ্ বন্দনং কুর্যাদসাবহমিতি ব্রুবন্ || C. ||

ENM2.217a/ বিপ্রোষ্য পাদগ্রহণমন্বহং চাভিবাদনম্ |

ENM2.217c/ গুরুদারেষু কুর্বীত সতাং ধর্মমনুস্মরন্ || C. ||

ENM2.218a/ যথা খনন্ খনিত্রেণ নরো বার্যধিগচ্ছতি |

ENM2.218c/ তথা গুরুগতাং বিদ্যাং শুশ্রূষুরধিগচ্ছতি || C. ||

ENM2.219a/ মুণ্ডো বা জটিলো বা স্যাদথ বা স্যাত্শিখাজটঃ |

ENM2.219c/ নৈনং গ্রামেঽভিনিম্লোচেত্ সূর্যো নাভ্যুদিযাত্ ক্ব চিত্ || C. ||

ENM2.220a/ তং চেদভ্যুদিযাত্ সূর্যঃ শযানং কামচারতঃ |

ENM2.220c/ নিম্লোচেদ্ বাঽপ্যবিজ্ঞানাজ্ জপন্নুপবসেদ্ দিনম্ || C. ||

ENM2.221a/ সূর্যেণ হ্যভিনির্মুক্তঃ শযানোঽভ্যুদিতশ্চ যঃ | 

ENM2.221c/ প্রাযশ্চিত্তমকুর্বাণো যুক্তঃ স্যান্ মহতেনসা || C. ||

ENM2.222a/ আচম্য প্রযতো নিত্যমুভে সংধ্যে সমাহিতঃ |

ENM2.222c/ শুচৌ দেশে জপঞ্জপ্যমুপাসীত যথাবিধি || C. ||

ENM2.223a/ যদি স্ত্রী যদ্যবরজঃ শ্রেযঃ কিং চিত্ সমাচরেত্ |

ENM2.223c/ তত্ সর্বমাচরেদ্ যুক্তো যত্র চাস্য রমেন্ মনঃ || C. ||

ENM2.224a/ ধর্মার্থাবুচ্যতে শ্রেযঃ কামার্থৌ ধর্ম এব চ |

ENM2.224c/ অর্থ এবৈহ বা শ্রেযস্ত্রিবর্গ ইতি তু স্থিতিঃ || C. ||

ENM2.225a/ আচার্যশ্চ পিতা চৈব মাতা ভ্রাতা চ পূর্বজঃ |

ENM2.225c/ নার্তেনাপ্যবমন্তব্যা ব্রাহ্মণেন বিশেষতঃ || C. ||

ENM2.226a/ আচার্যো ব্রহ্মণো মূর্তিঃ পিতা মূর্তিঃ প্রজাপতেঃ |

ENM2.226c/ মাতা পৃথিব্যা মূর্তিস্তু ভ্রাতা স্বো মূর্তিরাত্মনঃ || C. ||

ENM2.227a/ যং মাতাপিতরৌ ক্লেশং সহেতে সংভবে নৃণাম্ |

ENM2.227c/ ন তস্য নিষ্কৃতিঃ শক্যা কর্তুং বর্ষশতৈরপি || C. ||

ENM2.228a/ তযোর্নিত্যং প্রিযং কুর্যাদাচার্যস্য চ সর্বদা |

ENM2.228c/ তেষ্বেব ত্রিষু তুষ্টেষু তপঃ সর্বং সমাপ্যতে || C. ||

ENM2.229a/ তেষাং ত্রযাণাং শুশ্রূষা পরমং তপ উচ্যতে |

ENM2.229c/ ন তৈরনভ্যনুজ্ঞাতো ধর্মমন্যং সমাচরেত্ || C. ||

ENM2.230a/ ত এব হি ত্রযো লোকাস্ত এব ত্রয আশ্রমাঃ |

ENM2.230c/ ত এব হি ত্রযো বেদাস্ত এবৌক্তাস্ত্রযোঽগ্নযঃ || C. ||

ENM2.231a/ পিতা বৈ গার্হপত্যোঽগ্নির্মাতাঽগ্নির্দক্ষিণঃ স্মৃতঃ |

ENM2.231c/ গুরুরাহবনীযস্তু সাঽগ্নিত্রেতা গরীযসী || C. ||

ENM2.232a/ ত্রিষ্বপ্রমাদ্যন্নেতেষু ত্রীন্ লোকান্ বিজযেদ্ গৃহী |

ENM2.232c/ দীপ্যমানঃ স্ববপুষা দেববদ্ দিবি মোদতে || C. ||

ENM2.233a/ ইমং লোকং মাতৃভক্ত্যা পিতৃভক্ত্যা তু মধ্যমম্ |

ENM2.233c/ গুরুশুশ্রূষযা ত্বেবং ব্রহ্মলোকং সমশ্নুতে || C. ||

ENM2.234a/ সর্বে তস্যাদৃতা ধর্মা যস্যৈতে ত্রয আদৃতাঃ |

ENM2.234c/ অনাদৃতাস্তু যস্যৈতে সর্বাস্তস্যাফলাঃ ক্রিযাঃ || C. ||

ENM2.235a/ যাবত্ ত্রযস্তে জীবেযুস্তাবত্নান্যং সমাচরেত্ |

ENM2.235c/ তেষ্বেব নিত্যং শুশ্রূষাং কুর্যাত্ প্রিযহিতে রতঃ || C. ||

তেষামনুপরোধেন পারত্র্যং যদ্ যদাচরেত্ |

তত্ তন্নিবেদযেত্ তেভ্যো মনোবচনকর্মভিঃ || C. ||

ত্রিষ্বেতেষ্বিতিকৃত্যং হি পুরুষস্য সমাপ্যতে |

এষ ধর্মঃ পরঃ সাক্ষাদুপধর্মোঽন্য উচ্যতে || C. ||

শ্রদ্দধানঃ শুভাং বিদ্যামাদদীতাবরাদপি |

অন্যাদপি পরং ধর্মং স্ত্রীরত্নং দুষ্কুলাদপি || C. ||

বিষাদপ্যমৃতং গ্রাহ্যং বালাদপি সুভাষিতম্ |

অমিত্রাদপি সদ্বৃত্তমমেধ্যাদপি কাঞ্চনম্ || C. ||

স্ত্রিযো রত্নান্যথো বিদ্যা ধর্মঃ শৌচং সুভাষিতম্ |

বিবিধানি চ শিল্পানি সমাদেযানি সর্বতঃ || C. ||

অব্রাহ্মণাদধ্যাযনমাপত্কালে বিধীযতে |

অনুব্রজ্যা চ শুশ্রূষা যাবদধ্যাযনং গুরোঃ || C. ||

নাব্রাহ্মণে গুরৌ শিষ্যো বাসমাত্যন্তিকং বসেত্ |

ব্রাহ্মণে বাঽননূচানে কাঙ্ক্ষন্ গতিমনুত্তমাম্ || C. ||

যদি ত্বাত্যন্তিকং বাসং রোচযেত গুরোঃ কুলে |

যুক্তঃ পরিচরেদেনমা শরীরবিমোক্ষণাত্ || C. ||

আ সমাপ্তেঃ শরীরস্য যস্তু শুশ্রূষতে গুরুম্ |

স গচ্ছত্যঞ্জসা বিপ্রো ব্রহ্মণঃ সদ্ম শাশ্বতম্ || C. ||

ন পূর্বং গুরবে কিং চিদুপকুর্বীত ধর্মবিত্ |

স্নাস্যংস্তু গুরুণাঽজ্ঞপ্তঃ শক্ত্যা গুর্ব্র্থমাহরেত্ || C. ||

ক্ষেত্রং হিরণ্যং গামশ্বং ছত্রৌপানহমাসনম্ | 

ধান্যং শাকং চ বাসাংসি গুরবে প্রীতিমাবহেত্ || C. || 

আচার্যে তু খলু প্রেতে গুরুপুত্রে গুণান্বিতে |

গুরুদারে সপিণ্ডে বা গুরুবদ্ বৃত্তিমাচরেত্ || C. ||

এতেষ্ববিদ্যমানেষু স্থানাসনবিহারবান্ |

প্রযুঞ্জানোঽগ্নিশুশ্রূষাং সাধযেদ্ দেহমাত্মনঃ || C. ||

এবং চরতি যো বিপ্রো ব্রহ্মচর্যমবিপ্লুতঃ।

স গচ্ছত্যুত্তমস্থানং ন চৈহ জাযতে পুনঃ || C. ||

মানবধর্মশাস্ত্রে ভৃগুপ্ৰোক্ত সংহিতায় দ্বিতীয় অধ্যায় সমাপ্ত।