যজুর্বেদ ১৬।২

যা তে রুদ্র শিবা তনূরঘোরাহ’পাপকাশিনী ৷

তয়া নস্তনুবা শন্তময়া গিরিশন্তাভিচাকশীহি ৷৷

(শুক্ল যজুর্বেদ, অধ্যায় ১৬মন্ত্র ২)

পদার্থঃ- হে পরমেস্বর! (যা) যে (তে) তোমার (তনু) সত্য উপদেশ নীতির মার্গ দ্বারা, (শিবা) আমাদের কল্যাণ, ( অঘোরা) আমাদের জীবনকে বিষয়শূণ্য এবং সৌম্য করো,(অপাপকাশিনী) অপাপকে অর্থাৎ সত্যধর্মকে প্রকাশিত করো। ( গিরিশন্ত) সত্যোপদেশ বাণীর বিস্তারকারী পরমেশ্বর! ( তয়া তন্বা) সেই সত্যাপদেশ নীতি দ্বারা ( নঃ) আমাদের জন্য (শন্তময়া) অধিক শান্তির বিস্তার করে (অভিচাকশীহি) আমাদের দর্শন করাও,(গিরিশন্ত) সত্যবিদ্যার আশ্রয়ভূত বেদবাণী দ্বারা আমাদের পালন করো।।

অম্বয়ঃ (য়া) যাহা, (তে) তোমার, (রুদ্র) হে রুদ্র! ( শিবা) কল্যাণীয়, বরেণ্য, (তনূঃ) শরীর [রূপ-শিব] আছে, (অঘোরা) সৌম্য, প্রসন্ন, (অপাপকাশিনী) পাপ হইতে রহিত, ধর্ম প্রকাশক, (তয়া) ওই, (নঃ) আমাদের, (তনূবা-তন্বা) স্বরূপ দ্বারা, (শতময়া) অত্যন্ত শান্তিপ্রদ, (গিরিশন্ত) হে [দুর্গম] পর্বতে [স্থানে অবস্থা] উপরে শান্তির বিস্তারকারী, (অভিচাকশোহি) [কৃপা দৃষ্টিতে] দেখ।।

ভাবার্থঃশিক্ষকদের শিষ্যদের জন্য ধর্মীয় নীতি শিখিয়ে তাদের পাপ থেকে পৃথক করে কল্যাণ-সম্পর্কিত কাজের জন্য তাদের নিযুক্ত করা উচিত। পর্বতের উপর যে গম্ভীর শান্তি বিরাজ থাকে তাহার সঞ্চারকারী রুদ্র ! তোমার যে শিব, অঘোর তথা পাপ-রহিত রূপ আছে, ওই শান্তিময় রূপ দ্বারা আমাদের দিকে চক্ষু উঠিয়ে দেখ, আমাদেরও ওই প্রকারে শান্তির বর-দান প্রদান কর।

या ते॑ रुद्र शि॒वा त॒नूरघो॒राऽपा॑पकाशिनी।

तया॑ नस्त॒न्वा᳕ शन्त॑मया॒ गिरि॑शन्ता॒भि चा॑कशीहि ॥

(यजुर्वेद0 अध्याय:16 मन्त्र:2)

Translate:-[ya te rudr shiva tanooraghoraapaapakaashinee.

taya nastanv shantamaya girishantaabhi chaakasheehi .]

देवता: रुद्रो देवता ऋषि: परमेष्ठी वा कुत्स ऋषिः छन्द: स्वराडार्ष्यनुष्टुप् स्वर: गान्धारः

पद पाठ

या। ते॒। रु॒द्र॒। शि॒वा। त॒नूः। अघो॑रा। अपा॑पकाशि॒नीत्यपा॑पऽकाशिनी। तया॑। नः॒। त॒न्वा᳕। शन्त॑म॒येति॒ शम्ऽत॑मया। गिरि॑श॒न्तेति॒ गिरि॑ऽशन्त। अ॒भि। चा॒क॒शी॒हि॒ ॥

Translate:-(ya. te. rudr. shiva. tanooh. aghora. apaapakaashineetyapaapakaashinee. taya. nah. tanv. shantamayeti shamtamaya. girishanteti girishant. abhi. chaakasheehi .)

पदार्थान्वयभाषाः -हे (गिरिशन्त) मेघ वा सत्य उपदेश से सुख पहुँचाने वाले (रुद्र) दुष्टों को भय और श्रेष्ठों के लिये सुखकारी शिक्षक विद्वन् ! (या) जो (ते) आप की (अघोरा) घोर उपद्रव से रहित (अपापकाशिनी) सत्य धर्मों को प्रकाशित करने हारी (शिवा) कल्याणकारिणी (तनूः) देह वा विस्तृत उपदेश रूप नीति है (तया) उस (शन्तमया) अत्यन्त सुख प्राप्त करानेवाली (तन्वा) देह वा विस्तृत उपदेश की नीति से (नः) हम लोगों को आप (अभि, चाकशीहि) सब ओर से शीघ्र शिक्षा कीजिये ॥२ ॥

Translate:-(he (girishant) megh va saty upadesh se sukh pahunchaane vaale (rudr) dushton ko bhay aur shreshthon ke liye sukhakaaree shikshak vidvan ! (ya) jo (te) aap kee (aghora) ghor upadrav se rahit (apaapakaashinee) saty dharmon ko prakaashit karane haaree (shiva) kalyaanakaarinee (tanooh) deh va vistrt upadesh roop neeti hai (taya) us (shantamaya) atyant sukh praapt karaanevaalee (tanva) deh va vistrt upadesh kee neeti se (nah) ham logon ko aap (abhi, chaakasheehi) sab or se sheeghr shiksha keejiye .)

भावार्थभाषाः -शिक्षक लोग शिष्यों के लिये धर्मयुक्त नीति की शिक्षा दें और पापों से पृथक् करके कल्याणरूपी कर्मों के आचरण में नियुक्त करें ॥-(स्वामी दयानन्द सरस्वती)

Translate:-(shikshak log shishyon ke liye dharmayukt neeti kee shiksha den aur paapon se prthak karake kalyaanaroopee karmon ke aacharan mein niyukt karen .)

अन्वय -

(या) (ते) तव (रुद्र) दुष्टानां भयङ्कर श्रेष्ठानां सुखकर (शिवा) कल्याणकारिणी (तनूः) शरीरं विस्तृतोपदेशनीतिर्वा (अघोरा) अविद्यमानो घोर उपद्रवो यया सा (अपापकाशिनी) अपापान् सत्यधर्मान् काशितुं शीलमस्याः सा (तया) (नः) अस्मान् (तन्वा) विस्तृतया (शन्तमया) अतिशयेन सुखप्रापिकया (गिरिशन्त) यो गिरिणा मेघेन सत्योपदेशेन वा शं सुखं तनोति तत्सम्बुद्धौ। गिरिरिति मेघनामसु पठितम् ॥ (निघं०१.१०) (अभि) सर्वतः (चाकशीहि) भृशं कक्ष्व पुनः पुनः शाधि। अयं कशधातोर्यङ्लुगन्तः प्रयोगः। वा छन्दसि (अष्टा०३.४.८८) इति पित्त्वादीट् ॥२ ॥

पदार्थान्वयभाषाः -हे गिरिशन्त रुद्र ! या ते तवाघोराऽपापकाशिनी शिवा तनूरस्ति, तया शन्तमया तन्वा नस्त्वमभिचाकशीहि ॥

भावार्थभाषाः -शिक्षकाः शिष्येभ्यः धर्म्यां नीतिं शिक्षित्वा निष्पापान् कल्याणाचरणान् सम्पादयन्तु ॥

নোটঃ

এই মন্ত্রে সাকারবাদীরা কৈলাসবাসী শিব অর্থে লাগানোর জন্য (গিরিশন্ত)  এর অর্থ "গিরিকৈলাসে স্থিতঃ শং সুখং তনোনীতি গিরিশন্ত" গিরি কৈলাশে বসে সুখের বিস্তার করে তাকে "গিরিশন্ত" বলে এরূপ অর্থ করে।