ভাইফোঁটা এমনই এক উৎসব যা ভাই-বোনের মধ্যেকার ভালোবাসা এবং স্নেহের সম্পর্ক খুব দৃঢ় করে। ভাই-বোনে সারা বছর ঝগড়া-ঝাঁটি থাকলেও, ভাই বোন দুজনেই বছরের এই একটি দিনের অপেক্ষায় থাকে। বোনের কাছ থেকে ভাইফোঁটার নেমন্তন্ন পেলে, দেশের যে কোন প্রান্ত থেকে, যত প্রয়োজণীয় কাজ ঠেলে সরিয়ে রেখে ভাই আসবেই বোনের কাছ থেকে ফোঁটা নিতে।
ভাই বাইরে যতই প্রভাবশালী হোক, বোনের কাছে এলেই শিশু হয়ে যায়, বোন বয়সে বড়ই হোক অথবা ছোট হোক, মায়ের পরেই স্নেহময়ীর পদটি তার দখলে চলে যায়। ভাইয়ের কল্যান কামনায় বোন সবসময় ঈশ্বরের কাছে তার দুই হাত তুলে রাখে।
ভাইফোঁটা যেভাবে উদযাপিত হয়ঃ
সাধারণতঃ শুক্লপক্ষের দ্বিতীয়াতে ভাইফোঁটা্র লগ্ন ঠিক হয়। এই হিসেব ধরেই বোন তার ভাইদেরকে নিমন্ত্রণ জানায় তার বাড়ীতে। কাছে-দূরে যেখানেই থাকুক, বোনের নিমন্ত্রণ রক্ষা করতে ভাইয়েরা ছুটে আসে। এই দিন বোনেরা উপবাস রেখে ঠিক সন্ধ্যাবেলা ভাইকে আদর সমাদর করে বসতে দেয়া হয় নকশিকাঁথার কাজ করা সূতির আসনে। বোনের হাতে থাকে ঝকঝকে পেতলের রেকাবী। কাঁসা বা পিতলের থালায় ধান-দূর্বা,ঘরে তৈরী কাজল,(চন্দন বাটা, ঘি, কাজল, মধু ,শিশির শুকনো পাটপাতা দিয়ে), মিষ্টি। পাশেই রাখা হয় ঘিয়ের প্রদীপ। বোন তার কড়ে আঙুলে কাজল ছুঁইয়ে ভাইয়ের দুই ভুরুতে এঁকে দেয়। এরপর চন্দনের ফোঁটায় কপাল অংকিত করে, কপালের ঠিক মাঝখানে কড়ে আঙুলকে স্পর্শ করে ভাইয়ের দীর্ঘায়ু কামনা করে থাকে।
বেশ কিছু পৌরাণিক মূর্খ কিছু কাল্পনীক রপকথার গল্প সমৃদ্ধ কিছু হাস্যকর গাথাকে শাস্ত্র হিসেবে মর্যাদা দিয়ে থাকে।যার প্রায় বেশীরভাগ অংশই পাগলের প্রলাপে ভরা যেমন হাতী,ঘোড়া,মশা,মাছি,এমন কি শহরের জন্মও মানুষের গর্ভে,পৃথিবীতে মধু,মদ,দুধের সমুদ্র,সূর্য অপেক্ষা চাঁদ পৃথিবী থেকে বেশী দূরে,সূর্য পৃথিবীকে প্রদক্ষিণ করে প্রভৃতি যা পড়লে পাগলেও অক্কা পাবে।
তার উপর বিভিন্ন নোংরা অশ্লীল বানোয়াট গল্পকে লীলা বলে চালনার পরেও যখন এরা যুক্তি তর্কে পেরে ওঠে না তখন এরা তাদের সমস্ত রাগ বেদের উপর বর্ষন করে।পৃথিবীর অন্যান্য ধর্মের অনুসারীদের মধ্যেও বিভিন্ন মতভেদ রয়েছে উদাহরন স্বরুপ মুসলিমদের মধ্য যত মতভেদই থাকুক না কেন তারা তাদের ধর্ম গ্রন্থের উপর একটা আচও লাগতে দেয় না আর সেখানে কতিপয় হিন্দু নামধারী তারা কতগুলো কাল্পনিক গ্রন্থকে শাস্ত্রের মর্যাদা দিয়ে যুক্তি তর্কে পেরে না উঠে স্বয়ং হিন্দুদের আদি তথা মূল ধর্মগ্রন্থ বেদকে নিয়েই গালিগালাজ করে!!!হিন্দুদের মূল ধর্ম গ্রন্থই বেদ বৈদিক উপনিষদ,মনুসংহিতা সর্বত্রই বেদকে সর্বোচ্চ সম্মান দিয়েছে।স্বয়ং শ্রীকৃষ্ণ,রামচন্দ্র প্রভৃতি মহতী পুরুষ আর তাদেরো পূর্বে সমস্ত বৈদিক ঋষি সবাই বেদকেই মান্য করেছেন আর বর্তমানে কতিপয় পাষন্ডী ভন্ড কতিপয় গ্রন্থকে শাস্ত্ররুপে মানার পর যখন যুক্তি তর্কের অাঘাতে অাহত হয় যখন নিজেদের বানানো শাস্ত্রের অশ্নীলতা অার ভুলের কোন জবাব দিতে পারেনা তখন এরা হিন্দু ধর্মের মূল বেদকে গালিগালাজ করে।
বেদ নিয়ে নিন্দা করে কিন্তু বেদের মূল বিষয়ই এদের জানা নেই!! বেদে কোন স্থান,কাল,পাত্র বা কোন ব্যাক্তি বিশেষ,ইতিহাস,অলৌকিকতার কোন স্থান নেই।আর এরা বেদের এই মূল বিষয়ই উপেক্ষা করে তাদের মনোনীত ব্যাক্তিদের বেদ মন্ত্রে খুজে নিজেদের যুগের সর্ব শ্রেষ্ঠ জোকারে পরিণত করছে।এছাড়াও তারা বেদে অশ্নীলতার অভিযোগ তোলে!!!! যেমণ -
বেদে বর্ণিত যম-যমীর সুক্তকে তারা ভাই-বোনের অজাচার সম্পর্ক বলে দাবী করে!! নিজেদের ব্রেনের সমস্যা না থাকলে কেউ বেদ মাতার অসম্মান করেনা।তারা কি বলতে চায় সৃষ্টির আদিতে বৈদিক ঋষিরা ঈশ্বরের ধ্যানের মাধ্যমে অজাচার বাণী লাভ করেছে!!???
বেদ মন্ত্র দ্রষ্টার ২৭ জন ঋষিই হচ্ছেন নারী যারা মানবজাতীর নিকট মাতৃসম পূজনীয়।ওইসব তথাকথিত পৌরাণিকরা কি দাবী করতে চায় যে এমন মহীয়ষী নারীরা অজাচার জ্ঞান তাদের পরবর্তী বংশধরদের শিখিয়ে গেছেন???? আর বর্তমানে তথাকথিত বৈষ্ণব গুলোর পরম আরাধ্য শ্রীকৃষ্ণ নিজেওতো বেদকে সম্মান দিয়েছেন। গীতায় তিনি নিজেইতো বলেছেন সমস্ত বেদের মধ্যে আমিই জানার বিষয়, আমিই ঋক,সাম ও যজুর্বেদ।ওদের ব্যাখ্যা ধরে যদি এখন ওই সব পৌরাণিকদের কাছে প্রশ্ন শ্রীকৃষ্ণই যদি জানার বিষয় হয় আর তিনি নিজেই যদি ঋগবেদ হন তাহলে যম-যমীর অজাচার কি তিনিই করেছেন???? বেদের নিন্দা করলেতো গীতা অনুযায়ী তাদের আরাধ্যকেই নিন্দা করা হচ্ছে আর বেদের মধ্যে অশ্নীলতা খুজলেতো স্বয়ং তাদের উপাস্যকেই অশ্নীল বলা হচ্ছে আর ওই সকল অজ্ঞানী পৌরাণিকের দল বেদকেই নিন্দা করে!!! যাই হোক এবার মূল বিষয় বিষয়ে আসা যাক-
ঋগবেদ ১০.১০ সুক্তে যম এবং যমীর বর্ণনা আছে যেখানে যমী যমের সন্নিকটে এসে মিলিত হতে চায় যাদের পিতা হচ্ছে বিবস্বত তথা সূর্য।
এখন যে সমস্ত পৌরাণিক উক্ত সুক্তে যম এবং যমীকে ভাই বোনের অজাচার হিসেবে দাবী করে তাদের এ দাবীর মূল উৎস কোথায়??? বেদ অনুবাদ করতে গেলে প্রাচীণ গ্রন্থ সমূহ নিঘর্ন্টু,নিরুক্ত,পাণীনি শাস্ত্রের মতন বৈদিক ব্যকরন গ্রন্থের প্রয়োজন হয়।বেদের দুরুহ সংস্কৃত শব্দের প্রকৃত বূৎপত্তিগত শব্দের অর্থ সমূহ সেখানে বিস্তর ব্যাখ্যা সহ রয়েছে।আর বেদের অর্থ এই সমস্ত ব্যাকরণ গ্রন্থ ছাড়া করা কোনদিনো সম্ভব নয় সেই সাথে রেফারেন্স হিসেবে ব্রাহ্মন গ্রন্থেরও প্রয়োজন হয় শব্দের অর্থ করতে তাই কেউ তার নিজস্ব মনগড়া অনুবাদ বা ব্যাখ্যা করে বেদের নামে অপব্যাখ্যা করলেইতো হবে না প্রমাণস্বরুপ এর ব্যাখ্যা দিতে হবে উক্ত নোংরা শব্দের অর্থ কোন বৈদিক ব্যকরণে আছে।আর একমাত্র নিচু মনমানিষকতার ব্যক্তিই কোন প্রমাণছাড়া বেদকে অশ্নীল দাবী করে নিজেদের নোংরামীর পরিচয় দেয়।আর সেই সাথে নিজেদের আরাধ্য শ্রীকৃষ্ণকেও।
প্রথমেই পৌরানিকদের পরম শ্রদ্ধেয় ভাষ্যকার সায়ণের কথা ধরা যাক। সায়ণ নিজেও এখানে যম-যমী কে ভাই বোনের অজাচার হিসেবে মান্য করেন নি ।তার ভাষ্যেও যম কে দিন এবং যমীকে রাত করেছেন। এমনকি ওয়েষ্টার্ণ আইডিওলজিষ্ট যেমন ম্যক্স মূলারও যম-যমী অর্থ রাত আর দিন করেছেন।তাহলে এখানে ওইসব মূর্খ কিসের ভিত্তিতে এমন জঘন্য অপবাদ দেয় বেদকে??
সংস্কৃত হাজারো শব্দের একাধিক অর্থ রয়েছে।সুক্তের বিষয়বস্তু অনুযায়ী উপযুক্ত অর্থ প্রয়োগ হয়। যদিও মহান অশিক্ষিত মূর্খ পৌরাণিকদের দাবী ওই সায়ণের ব্যাক্য দিয়েই শেষ করা যায় কারন ওদের বেদ নিয়েতো বিন্দুমাত্র ধারনা নেই কোন অনুবাদ দিলেই তারা সায়ণের উদ্ভট অনুবাদ খোজে যার অধিকাংশই ভুল গুটিকয়েক বৈদিক ব্যকরণের ধারে কাছ দিয়ে যায়।
চলুন দেখা যাক বৈদিক ব্যকরনে যম-যমীর কি কি অর্থ করা আছে…
পাণীনি (১.৪.৪৮) বিবাহিত দম্পতির নারী পার্টনারকে তথা সঙ্গিনীকে বলা হয় যমী । বৈদিক শব্দকোষ ঘেটেও যম শব্দের অর্থ পাণীনি অনুযায়ী বিবাহিত দম্পতির পুরুষ সঙ্গীই পাওয়া গিয়েছে।
এবার দেখা যাক ব্রহ্মণ গ্রন্থে কি অর্থ করা আছে যম-যমীর:-
শতপথ ব্রাহ্মন ৭.২.১.১০ এবং গোপথ ব্রাহ্মন ২.৪.৮এ যম-যমীর অর্থ যথাক্রমে আগুন এবং পৃথিবী করা আছে। তৈত্তরীয় সংহিতা ৩.৩.৮.৩ এও একই কথা বলা আছে।
পুনরায় বৈদিক ব্যকরণ গ্রন্থে আলোকপাত করে করে দেখি সংস্কৃত ভাষায় যম যমীর আর কি অর্থ আছে-
মহাঋষি যাস্ক তার অমর গ্রন্হ নিরুক্ত ৭.২৬ এ অধিদৈবিক অর্থ করে এর ব্যাখ্যা করেছেন। সেখানে বর্ণিত আছে বিবস্বত অর্থ সূর্য করা হয়েছে। নিরুক্ত ১২.১০-১১ অনুযায়ী যখনই যম এবং যমী যুগলদ্বয়কে বিবস্বাত তথা সূর্যের সহিত উল্লেখ করা হয় তখনই রুপকভাবে এটাই পরিস্কার হয়ে যায় সূর্য উদয়ের সাথে সাথেই রাত বা রাতের অন্ধকার অদৃশ্য হয়ে যায়।
উক্ত নিরুক্ততেই পরিষ্কার বর্ননা দেয়া আছে যে বিবস্বতের সাথে যম-যমীর উল্লেখ করা হলে ওখানে দিন এবং রাত অর্থই ধরা হবে। সুতরাং মন্ত্রের বিষয়বস্তু অনুযায়ী এখানে যম-যমীর রাত এবং দিনের অর্থটা উক্ত সুক্তে ধরা যেতে পারে।আর বৈবস্বাত অর্থ সূর্য এটারো প্রমান চাইলে নিরুক্তের উপরোক্ত শ্লোকেও বর্ণিত আছে সেই সাথে নিরুক্ত ১০.২০ এও এর অর্থ সূর্য করা।
নিরুক্ত ভাষ্যকর্তা স্কন্ধস্বামীজী যম যমীকে আদিত্য এবং রাত্রি মেনে (১০।১০।৮) মন্ত্রে ব্যাখ্যা করেছেন। স্বামী ব্রহ্মমুনিও যম যমীকে দিন রাত্রী মেনেছেন।
আবার উক্ত শব্দের আধ্যাতিক আরেকটা অর্থও রয়েছে।
যমো যচ্ছতীতি সত:
নিরুক্ত ১০.১৯
অর্থাত যম সবকিছু শাষন এবং শৃঙ্খলা বিধান করেন সকল মানুষকে একত্রিত করে লোক থেকে লোকান্তরে নিয়ে যান।
নিরুক্ত ১০.২০ পরেয়িবাংসং পর্যাগতবন্তম প্রবত উদ্ধত নিবত ইতি অবতির্গতি কর্মাণ।
অর্থাত যম অর্থই গতি।পতন অভ্যূদয়ের ভিতর দিয়ে মানুষকে নিয়ে চলেন বিচিত্র পথে।
উক্ত শ্লোকে শ্লোকে এও আছে যে- ’অগ্নিরুপী যম উচ্যতে’ অগ্নিকেও(Fire) তাই যম বলা হয়।উল্লেখ্য উপরিউল্লেখিত ব্রাহ্মন গ্রন্হেও এর অর্থ অগ্নি করা হয়েছে তা বর্ণিত হয়েছে।
নিরুক্ত ১০.২১-যম ইব জাত:। যমো জনিষ্যমাণ:
অর্থাত যা জন্মেছে কিংবা যা জন্মাবে অর্থাত জীবনের সম্ভূতি এবং সম্ভাবনার বীজ হলেন যম।
উক্ত সুক্তের কোনখানেই কি যম-যমীকে ভাইবোন বানানো যায় কোনভাবে?? নোংরা মেন্টালিটি দিয়ে যদি বেদের মর্ম না বুঝেই বেদের মনগড়া অপব্যাখ্যা করা হয় তাহলে তাদের মস্তিষ্কেরই সমস্যা আছে।ঋগ্বেদের বিখ্যাত পুরুষ সুক্তের ১০.৯০.৯ তে বলা আছে যে ঈশ্বর হতেই চারিবেদের উতপত্তি আর এই সব অকর্মারা বলে বেদে অশ্লীলতা আছে!!! স্বয়ং ঈশ্বর হতে যে মহান জ্ঞানের উতপত্তি সমগ্র মানব জাতির কল্যানের জন্য ঈশ্বর কতৃক ঋষিদের কাছে প্রেরিত বেদ নাকি অশ্নীলতায় ভরা!!! ছি ছি এদের মতন কুলনাশকদের জন্যই হিন্দুদের আজ এই অবস্থা।
উক্ত সুক্তে অতি সুন্দর কাব্যিক ভাবে যম এবং যমীর কথোপকথনের বর্ননা দেয়া হয়েছে।এই কথোপকথনের বিষয়বস্তু হচ্ছে রাত্রী এসে দিনের সহিত মিলিত হতে চায় কিন্তু সেটা যতক্ষন পৃথিবী সূর্যের চারিদিকে ঘোরে সেটা কখনো সম্ভব নয়।যম এবং যমী ঠিক তখনই মিলিত হতে পারবে যখন সমস্ত সৃষ্টি অস্তিত্বের ওপারে ফিরে যাবে অর্থাত প্রলয়কালে যখন এ নিয়মের কোন অস্তিস্ত থাকবেনা।মন্ত্রের ব্যাখ্যার্থে এখানে যম-যমীকে দুই ঘনিষ্ট বন্ধু ধরা যেতে পারে, যারা একে অপরের প্রতি ভালোবাসায় জড়িয়ে পড়েছে যমী যমের সাথে মিলিত হতে যাচ্ছে কিন্তু সেটা কখনোই সম্ভব নয় শুধুমাত্র সেই সময়টাতেই সম্ভব যখন মিলিত এবং আলাদা হওয়া হবে এক ও অভিন্ন এবং দূরবর্তী ভবিষ্যতে একমাত্র প্রলয়কলেই এটা সম্ভব হবে কারন তখন আলাদা,বিভক্ত কিংবা বিচ্ছিন্ন হবার কোন অর্থই আর থাকবেনা।
পাঠকদের সুবিধার্তে এখানে পুরো সুক্তের বাংলা অনুবাদ দেওয়া হলো-
ঋগ্বেদের দশম মণ্ডলের দশম সূক্তের চোদ্দটি মন্ত্রঃ
১) যমী: ভালোবাসা ও চাওয়া নিয়ে আমি নিজের ইচ্ছায় আমার বন্ধুর নিকট এসেছি৷ আমার বন্ধু, যে বিশাল জীবন সমুদ্রের অনেকটা লম্বা পথ পাড়ি দিয়েছে৷ আমি তোমার পৃথিবীর উপর অন্বয়যুক্ত কর্তব্যের সাধন সম্পর্কে জেনে এবং চিন্তা করে আমি আন্তরিকভাবে চাই এবং প্রার্থনা করি তুমি (বিয়ের মাধ্যমে) আমাকে সন্তান দিয়ে সুখী কর এবং উৎপন্ন কর একজন উত্তরাধিকারী ও তোমার পিতৃপুরুষের বংশ রক্ষাকারী৷-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
न ते॒ सखा॑ स॒ख्यं व॑ष्ट्ये॒तत्सल॑क्ष्मा॒ यद्विषु॑रूपा॒ भवा॑ति ।
म॒हस्पु॒त्रासो॒ असु॑रस्य वी॒रा दि॒वो ध॒र्तार॑ उर्वि॒या परि॑ ख्यन् ॥
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
na te sakhā sakhyaṁ vaṣṭy etat salakṣmā yad viṣurūpā bhavāti | mahas putrāso asurasya vīrā divo dhartāra urviyā pari khyan ||
पद पाठ
न । ते॒ । सखा॑ । स॒ख्यम् । व॒ष्टि॒ । ए॒तत् । सऽल॑क्ष्मा । यत् । विषु॑ऽरूपा । भवा॑ति । म॒हः । पु॒त्रासः॑ । असु॑रस्य । वी॒राः । दि॒वः । ध॒र्तारः॑ । उ॒र्वि॒या । परि॑ । ख्य॒न् ॥ १०.१०.२
ऋग्वेद मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:2
पदार्थान्वयभाषाः -हे रात्रि ! (ते) तेरा (सखा) ‘मैं’ यह दिन पति (एतत् सख्यम्) इस गर्भाधानसम्बन्धी मित्रता को (न वष्टि) नहीं चाहता (यत्) क्योंकि गर्भाधान में पत्नी (सलक्ष्मा) समान लक्षणवाली अर्थात समान गुण की और (विषुरूपा) विशेष रूपवती अर्थात् सुन्दरी (भवाति) होनी चाहिये, किन्तु आप सुन्दरी नहीं हैं, बल्कि काले रङ्ग की हैं, तथा न मेरे जैसी समानगुणवाली हैं, क्योंकि मैं प्राणियों को चेतानेवाला हूँ और आप निद्रा में मूढ बनाती हैं। ऐसा होते हुए फिर भी यदि मैं गर्भाधान करके मैत्री का स्थापन करूँ, तो ये (उर्विया) पृथिवी और द्युलोक के मध्य में (दिवः-धर्तारः) जो प्रकाश को धारण कर रहे हैं, तथा (महः-पुत्रासः) महान् प्रजापति के पुत्र और (असुरस्य वीराः) सूर्य के वीर सैनिक, सेना में व्यूहनियम के समान चलनेवाले ये नक्षत्रादि तारागण महानुभाव (परिख्यन्) निन्दा कर डालें, यह एक बड़ी आशङ्का है ॥
Translate{he raatri ! (te) tera (sakha) ‘main’ yah din pati (etat sakhyam) is garbhaadhaanasambandhee mitrata ko (na vashti) nahin chaahata (yat) kyonki garbhaadhaan mein patnee (salakshma) samaan lakshanavaalee arthaat samaan gun kee aur (vishuroopa) vishesh roopavatee arthaat sundaree (bhavaati) honee chaahiye, kintu aap sundaree nahin hain, balki kaale rang kee hain, tatha na mere jaisee samaanagunavaalee hain, kyonki main praaniyon ko chetaanevaala hoon aur aap nidra mein moodh banaatee hain. aisa hote hue phir bhee yadi main garbhaadhaan karake maitree ka sthaapan karoon, to ye (urviya) prthivee aur dyulok ke madhy mein (divah-dhartaarah) jo prakaash ko dhaaran kar rahe hain, tatha (mahah-putraasah) mahaan prajaapati ke putr aur (asurasy veeraah) soory ke veer sainik, sena mein vyoohaniyam ke samaan chalanevaale ye nakshatraadi taaraagan mahaanubhaav (parikhyan) ninda kar daalen, yah ek badee aashanka hai .}
भावार्थभाषाः -स्त्री-पुरुष का विवाह समान गुण-कर्म-स्वभाव और रूप के अनुसार होना चाहिये, विपरीत विवाह असंतोषजनक और समाज में अपवाद और अनादर करनेवाला होता है ॥२॥ समीक्षा (सायणभाष्य)−“सखा=गर्भवासलक्षणेन” यहाँ सखिपद मुख्यवृत्ति से भ्राता की ओर न घटते हुए देखकर सायण को खींचातानी करके उक्त विशेषण लगाना पड़ा तथा “सलक्ष्मा= समानयोनित्वलक्षण; विषुरूपा भगिनीत्वात् विषमरूपा” यहाँ से ‘योनित्व’ और ‘भगिनीत्वात्’ ये अध्याहार पद निकाल दें, तो सायण के मत में एक ही वस्तु के लिये ‘समानलक्षण’ और ‘विषमरूपा’ विपरीत अर्थ होंगे। वास्तव में अपने कल्पनाजन्य अर्थ को सिद्ध करने के लिये उन्होंने यह अनावश्यक अध्याहार किया ॥
Translate{stree-purush ka vivaah samaan gun-karm-svabhaav aur roop ke anusaar hona chaahiye, vipareet vivaah asantoshajanak aur samaaj mein apavaad aur anaadar karanevaala hota hai .2. sameeksha (saayanabhaashy)−“sakha=garbhavaasalakshanen” yahaan sakhipad mukhyavrtti se bhraata kee or na ghatate hue dekhakar saayan ko kheenchaataanee karake ukt visheshan lagaana pada tatha “salakshma= samaanayonitvalakshan; vishuroopa bhagineetvaat vishamaroopa” yahaan se ‘yonitv’ aur ‘bhagineetvaat’ ye adhyaahaar pad nikaal den, to saayan ke mat mein ek hee vastu ke liye ‘samaanalakshan’ aur ‘vishamaroopa’ vipareet arth honge. vaastav mein apane kalpanaajany arth ko siddh karane ke liye unhonne yah anaavashyak adhyaahaar kiya }
২) যম: তোমার বন্ধু তোমার প্রেম, বন্ধুত্ব এবং সংযোগের আহবান গ্রহন করেনা যেহেতু তুমি তার সহিত বৈশিষ্ট্যগত ও গুনগত এবং পরিপূর্নতার দিক থেকে সমপ্রকৃতির নয়, প্রকৃতপক্ষে তুমি হচ্ছ বিপরীত গুনসম্পন্ন৷ হে প্রকৃতির জীবনীশক্তির মহান কর্তা (সূর্য) এর সাহসী সন্তানগন (দিন ও রাত), জ্ঞানালোকে দীপ্তিমান যিনি অন্তরীক্ষ ও পৃথিবীকে আলোকিত করেন, প্রকৃতপক্ষে তিনি এই ধরনের সংযোগের প্রস্তাব বর্জন করেন ৷ বস্তুতঃ তারা নজরে রাখেন, বিস্মিত হন এবং এ ধরনের সংযোগের প্রস্তাব বাতিল করেন৷-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
उ॒शन्ति॑ घा॒ ते अ॒मृता॑स ए॒तदेक॑स्य चित्त्य॒जसं॒ मर्त्य॑स्य ।
नि ते॒ मनो॒ मन॑सि धाय्य॒स्मे जन्यु॒: पति॑स्त॒न्व१॒॑मा वि॑विश्याः ॥
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
uśanti ghā te amṛtāsa etad ekasya cit tyajasam martyasya | ni te mano manasi dhāyy asme janyuḥ patis tanvam ā viviśyāḥ ||
पद पाठ
उ॒शन्ति॑ । घ॒ । ते । अ॒मृता॑सः । ए॒तत् । एक॑स्य । चि॒त् । त्य॒जस॑म् । मर्त्य॑स्य । नि । ते॒ । मनः॑ । मन॑सि । धा॒यि॒ । अ॒स्मे इति॑ । जन्युः॑ । पतिः॑ । त॒न्व॑म् । आ । वि॒वि॒श्याः॒ ॥ १०.१०.३
ऋग्वेद मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:3
पदार्थान्वयभाषाः -हे पते द्युतिमन्दिवस ! पूर्वोक्त यह विचारणा तो विवाहसम्बन्ध से पहिले ही करनी चाहिये, न कि अब, क्योंकि दाम्पत्यसम्बन्धकाल अर्थात् विवाहकाल में तो मैं इस प्रकार काले रङ्ग की और विपरीत गुणवाली न थी, किन्तु आप जैसी सुन्दरी और समानगुणवाली थी। हे पते ! दैविक नियमों का उल्लङ्घन करने में किसी का भी सामर्थ्य नहीं है, अतः दाम्पत्य सम्बन्ध के अनन्तर इस मेरी पूर्वोक्त सामयिक स्थिति में शङ्का नहीं करनी चाहिए और जो आपने यह कहा है कि ये जो ‘दिवो धर्तारः’ तेजस्वी नक्षत्र आदि हमारी निन्दा करेंगे, सो नहीं, किन्तु (ते) वे (अमृतासः) अमरधर्मी हमारी अपेक्षा मुक्त अव्याहत अर्थात् स्वतन्त्र गति से विचरनेवाले महानुभाव (एतत्) यह (उशन्ति) चाहते हैं, कि (घ) इस ऐसी अवस्था में भी (एकस्य मर्त्यस्य) एक सन्तान का (चित्) तो अवश्य ही (त्यजसम्) गर्भाधान द्वारा मेरे प्रति त्याग हो, ऐसा इनको भी इष्ट है, क्योंकि दाम्पत्यकाल के अनन्तर दैव से उत्पन्न हुआ दोष न देखना चाहिये, अपितु एक सन्तान के लिये तो निःशङ्क गर्भाधान करना ही उचित है, इसलिये जो (ते) तेरा (मनः) मन है, उसको (अस्मे) हमारे (मनसि) मन में (निधायि) स्थिर कर अर्थात् मेरे मनोभाव के अनुकूल अपना मनोभाव बना और (जन्युः) पुनर्नव रूप में प्रकट होनेवाले (पतिः) तू मेरे पति (तन्वम्) मेरी काया में (आविविश्याः) सुतरां सम्यक् प्रकार से प्रवेश कर ॥
Translate{he pate dyutimandivas ! poorvokt yah vichaarana to vivaahasambandh se pahile hee karanee chaahiye, na ki ab, kyonki daampatyasambandhakaal arthaat vivaahakaal mein to main is prakaar kaale rang kee aur vipareet gunavaalee na thee, kintu aap jaisee sundaree aur samaanagunavaalee thee. he pate ! daivik niyamon ka ullanghan karane mein kisee ka bhee saamarthy nahin hai, atah daampaty sambandh ke anantar is meree poorvokt saamayik sthiti mein shanka nahin karanee chaahie aur jo aapane yah kaha hai ki ye jo ‘divo dhartaarah’ tejasvee nakshatr aadi hamaaree ninda karenge, so nahin, kintu (te) ve (amrtaasah) amaradharmee hamaaree apeksha mukt avyaahat arthaat svatantr gati se vicharanevaale mahaanubhaav (etat) yah (ushanti) chaahate hain, ki (gh) is aisee avastha mein bhee (ekasy martyasy) ek santaan ka (chit) to avashy hee (tyajasam) garbhaadhaan dvaara mere prati tyaag ho, aisa inako bhee isht hai, kyonki daampatyakaal ke anantar daiv se utpann hua dosh na dekhana chaahiye, apitu ek santaan ke liye to nihshank garbhaadhaan karana hee uchit hai, isaliye jo (te) tera (manah) man hai, usako (asme) hamaare (manasi) man mein (nidhaayi) sthir kar arthaat mere manobhaav ke anukool apana manobhaav bana aur (janyuh) punarnav roop mein prakat honevaale (patih) too mere pati (tanvam) meree kaaya mein (aavivishyaah) sutaraan samyak prakaar se pravesh kar .}
भावार्थभाषाः -विवाह के अनन्तर किसी रोगादि से पत्नी कुरूप हो जावे, तो भी कम से कम एक पुत्र तो उत्पन्न करें, ऐसी व्यवस्था धर्मोपदेश से और शासन से करें ॥३॥ समीक्षा (सायण भाष्य)−“एकस्य चित्सर्वस्य जगतो मुख्यस्यापि प्रजापत्यादेः स्वदुहितृभगिन्यादीनां सम्बन्धोऽस्तीति शेषः” ‘एकस्य चित्’ यहाँ एक का अर्थ मुख्य करके प्रजापति आदि का अप्रासङ्गिक अध्याहार किया है। तथा ‘जन्युरिति लुप्तोपममेतत् जन्युरिव यथा जनयिता प्रजापतिः’ यहाँ प्रथम तो लुप्तोपमा गौरव है, दूसरे ‘जायते-इति जन्युः=जन्+युच् से युच् प्रत्यय हुआ है, णिजन्त से नहीं। जो यह जनयिता अर्थ किया है, वह तथा उपयुक्त अध्याहार अपनी कल्पनासिद्धि के लिये खींचातानी है ॥-ब्रह्ममुनि
Translate-{vivaah ke anantar kisee rogaadi se patnee kuroop ho jaave, to bhee kam se kam ek putr to utpann karen, aisee vyavastha dharmopadesh se aur shaasan se karen .3. sameeksha (saayan bhaashy)−“ekasy chitsarvasy jagato mukhyasyaapi prajaapatyaadeh svaduhitrbhaginyaadeenaan sambandhosteeti sheshah” ‘ekasy chit’ yahaan ek ka arth mukhy karake prajaapati aadi ka apraasangik adhyaahaar kiya hai. tatha ‘janyuriti luptopamametat janyuriv yatha janayita prajaapatih’ yahaan pratham to luptopama gaurav hai, doosare ‘jaayate-iti janyuh=jan+yuch se yuch pratyay hua hai, nijant se nahin. jo yah janayita arth kiya hai, vah tatha upayukt adhyaahaar apanee kalpanaasiddhi ke liye kheenchaataanee hai .}
৩) যমী: পৃথিবী এবং অন্তরীক্ষের শ্বাশত ধারনকারী আশা করেন যে প্রতিটা মরনশীল জীবের অন্ততঃ একজন উত্তরাধিকারী সন্তান রেখে যাওয়া উচিত৷ আমি আমাতে গ্রহন করেছি তোমার মন এবং আত্মাকে৷ তাই প্রার্থনা করি এস আমার সাথে শারিরীকভাবে মিলিত হও তোমার শিশুর জন্মদানকারী স্বামী হিসেবে৷-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
न यत्पु॒रा च॑कृ॒मा कद्ध॑ नू॒नमृ॒ता वद॑न्तो॒ अनृ॑तं रपेम ।
ग॒न्ध॒र्वो अ॒प्स्वप्या॑ च॒ योषा॒ सा नो॒ नाभि॑: पर॒मं जा॒मि तन्नौ॑ ॥
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
na yat purā cakṛmā kad dha nūnam ṛtā vadanto anṛtaṁ rapema | gandharvo apsv apyā ca yoṣā sā no nābhiḥ paramaṁ jāmi tan nau ||
पद पाठ
न । यत् । पु॒रा । च॒कृ॒म॒ । कत् । ह॒ । नू॒नम् । ऋ॒ता । वद॑न्तः । अनृ॑तम् । र॒पे॒म॒ । ग॒न्ध॒र्वः । अ॒प्ऽसु । अप्या॑ । च॒ । योषा॑ । सा । नः॒ । नाभिः॑ । प॒र॒मम् । जा॒मि । तत् । नौ॒ ॥ १०.१०.४
ऋग्वेद मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:4
पदार्थान्वयभाषाः -हे प्रिये पत्नि ! (पुरा) पूर्व दाम्पत्यकाल में (ऋता वदन्तः) वेदमन्त्रों को उच्चारण करते हुए अर्थात् प्रजोत्पत्ति-निमित्त ईश्वरीय नियमों को स्वीकारते हुए (यत्) जो गार्हस्थ्य अर्थात् सन्तानोत्पादकरूप व्रत (चकृम) हम ने किया था, उसको (नूनम्) आज (अनृतम्) वेदविरुद्ध निषेधवचन (न) नहीं (रपेम) कह सकते, अर्थात् हे प्राणप्रिये ! मैंने यह निश्चय किया है कि हमने जो दाम्पत्य वेदमन्त्रों-ईश्वरीय नियमों से गर्भाधान के लिये प्रतिज्ञाबद्ध किया था, सो उसको उल्लङ्घन से इस समय नकाररूप अर्थात् निषेधरूप अशास्त्रवचन कथंचित् नहीं बोल सकते, किन्तु गर्भाधान के लिये उद्यत हैं। प्रत्युत (गन्धर्वः) गर्भाधान सम्बन्ध का इच्छुक मैं तेरा पति (अप्सु) अन्तरिक्ष में (योषा च) और तू गर्भाधान को चाहनेवाली मेरी पत्नी भी (अप्या) अन्तरिक्ष में है, एवं हम दोनों ही जलप्रवाह की नाई निरन्तर गति कर रहे हैं तथा जिस पृथिवी के नीचे ऊपर की ओर हम दोनों की (नाभिः) नाभि है, क्योंकि अरारूप धुरी की नाई दिन और रात हम दोनों पति-पत्नी इस पृथिवी के चारों ओर चक्र काटते हैं, (तत्) बस वह यह (नौ) हम दोनों के मध्य में (परमम्) अत्यन्त (जामि) असमानजातीय-व्यवधायक अर्थात् गर्भाधानक्रिया में रुकावट डालनेवाला पदार्थ है, क्योंकि दो व्यक्तियों के संयोगाभाव का कारण व्यवधायक मध्य में बैठा हुआ असमानजातीय ही होता है, जैसे ‘नुद’ में “न्द्” इन दोनों हलों के संयोग का व्यवधायक-असमानजातीय ‘उ’ अच् है। हे प्रिये। मैं गर्भाधान संयोग के लिये उद्यत हूँ, किन्तु यह पृथिवी दोनों के मध्य में स्थित हुई गर्भाधान संयोग की अत्यन्त बाधक है। जिसके चारों ओर हम दोनों दैविक नियम से घूमते हैं। हा ! शोक, क्या करें, हम दोनों ही यहाँ विवश हैं ॥-ब्रह्ममुनि
Translate-{he priye patni ! (pura) poorv daampatyakaal mein (rta vadantah) vedamantron ko uchchaaran karate hue arthaat prajotpatti-nimitt eeshvareey niyamon ko sveekaarate hue (yat) jo gaarhasthy arthaat santaanotpaadakaroop vrat (chakrm) ham ne kiya tha, usako (noonam) aaj (anrtam) vedaviruddh nishedhavachan (na) nahin (rapem) kah sakate, arthaat he praanapriye ! mainne yah nishchay kiya hai ki hamane jo daampaty vedamantron-eeshvareey niyamon se garbhaadhaan ke liye pratigyaabaddh kiya tha, so usako ullanghan se is samay nakaararoop arthaat nishedharoop ashaastravachan kathanchit nahin bol sakate, kintu garbhaadhaan ke liye udyat hain. pratyut (gandharvah) garbhaadhaan sambandh ka ichchhuk main tera pati (apsu) antariksh mein (yosha ch) aur too garbhaadhaan ko chaahanevaalee meree patnee bhee (apya) antariksh mein hai, evan ham donon hee jalapravaah kee naee nirantar gati kar rahe hain tatha jis prthivee ke neeche oopar kee or ham donon kee (naabhih) naabhi hai, kyonki araaroop dhuree kee naee din aur raat ham donon pati-patnee is prthivee ke chaaron or chakr kaatate hain, (tat) bas vah yah (nau) ham donon ke madhy mein (paramam) atyant (jaami) asamaanajaateey-vyavadhaayak arthaat garbhaadhaanakriya mein rukaavat daalanevaala padaarth hai, kyonki do vyaktiyon ke sanyogaabhaav ka kaaran vyavadhaayak madhy mein baitha hua asamaanajaateey hee hota hai, jaise ‘nud’ mein “nd” in donon halon ke sanyog ka vyavadhaayak-asamaanajaateey ‘u’ ach hai. he priye. main garbhaadhaan sanyog ke liye udyat hoon, kintu yah prthivee donon ke madhy mein sthit huee garbhaadhaan sanyog kee atyant baadhak hai. jisake chaaron or ham donon daivik niyam se ghoomate hain. ha ! shok, kya karen, ham donon hee yahaan vivash hain}
भावार्थभाषाः -विवाह वेदमन्त्रों द्वारा प्रतिज्ञापूर्वक हो, प्रतिज्ञाओं का उल्लङ्घन कभी न हो। कारणवश दूर-दूर पर भी स्नेहसमाचार बना रहे। दिन-रात पृथिवी के साथ समकक्ष में होते हैं, पर उनके ओर-छोर मिले रहते हैं, यही प्रातः-सायं कहलाते हैं ॥-ब्रह्ममुनि
Translate-(vivaah vedamantron dvaara pratigyaapoorvak ho, pratigyaon ka ullanghan kabhee na ho. kaaranavash door-door par bhee snehasamaachaar bana rahe. din-raat prthivee ke saath samakaksh mein hote hain, par unake or-chhor mile rahate hain, yahee praatah-saayan kahalaate hain)
৪) যম: পবিত্র সৃষ্টির নিয়ম মেনে এবং বর্তমানেও তা পালন করে পূর্বে এমন কাজ আমরা কখনই করতে পারি নি, কিভাবে সত্য এবং নিয়ম ভঙ্গ করে এখন তা করব ? পৃথিবীকে ধারনকারী সূর্য এখন মধ্য গগনে তাই আমি হই উজ্জ্বল দিন, চাঁদও আছে সেখানে তাই তুমি হও মোহনীয় রাত্রি৷ কিন্তু পৃথিবীর সাধারন অক্ষ তোমার এবং আমার মাঝে অবস্থিত এবং তোমার ও আমার অবস্থান একদম বিপরীতমুখী৷ (অর্থাৎ আমরা মিলিত হতে পারব না যতক্ষন পৃথিবীটা ঘুরছে)-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
गर्भे॒ नु नौ॑ जनि॒ता दम्प॑ती कर्दे॒वस्त्वष्टा॑ सवि॒ता वि॒श्वरू॑पः ।
नकि॑रस्य॒ प्र मि॑नन्ति व्र॒तानि॒ वेद॑ नाव॒स्य पृ॑थि॒वी उ॒त द्यौः ॥
ऋग्वेद मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:5
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
garbhe nu nau janitā dampatī kar devas tvaṣṭā savitā viśvarūpaḥ | nakir asya pra minanti vratāni veda nāv asya pṛthivī uta dyauḥ ||
पद पाठ
गर्भे॑ । नु । नौ॒ । ज॒नि॒ता । दम्प॑ती॒ इति॒ दम्ऽप॑ती । कः॒ । दे॒वः । त्वष्टा॑ । स॒वि॒ता । वि॒श्वऽरू॑पः । नकिः॑ । अ॒स्य॒ । प्र । मि॒न॒न्ति॒ । व्र॒तानि॑ । वेद॑ । नौ॒ । अ॒स्य । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥ १०.१०.५
पदार्थान्वयभाषाः -(विश्वरूपः) संसार को प्रकट करनेवाला (त्वष्टा) सबके कृत्यों का नियामक (सविता) विवस्वान् (कः) प्रजापति (देवः) देव (गर्भे नु) गर्भ में ही अर्थात् पृथिवीतल पर आने से पूर्व ही (नौ) हम दोनों को (दम्पती) पति-पत्नी (जनिता) बना चुका है। हा ! दैव नियम कैसे हैं ? कि पूर्व ही से दाम्पत्य सिद्ध होने पर भी मैं गर्भाधानरहित या सन्तानशून्य रह जाऊँ। हा ! मुझे यह दुःख सहन नहीं होता है। हम प्रजापति के सम्पादित दाम्पत्यफल के बिना ही इस घने दुःखपङ्क में रह जावेंगे। (नकिः) तो फिर (अस्य) इस प्रजापति के (व्रतानि) सारे नियम (प्रमिनन्ति) टूट जाने चाहिएँ। क्योंकि हम तो झूठ बोलते ही नहीं कि हमारा दाम्पत्य प्रजापति ने स्थिर किया था, जिसके गर्भाधानफल के लिये हम विलाप कर रहे हैं, अपितु (अस्य) इस प्रजापति का (पृथ्वी-उत-द्यौः) द्यावापृथिवी यह एक मिथुन अर्थात् जोड़ा भी (नौ) हम दोनों ‘दिन-रात’ के दाम्पत्य को (वेद) जानता है, क्योंकि हमारे दोनों के विवाह को इस जोड़े ने देखा है, अतः यह द्यावापृथिवी मिथुन भी हमारा साक्षी है ॥
Translate-{(vishvaroopah) sansaar ko prakat karanevaala (tvashta) sabake krtyon ka niyaamak (savita) vivasvaan (kah) prajaapati (devah) dev (garbhe nu) garbh mein hee arthaat prthiveetal par aane se poorv hee (nau) ham donon ko (dampatee) pati-patnee (janita) bana chuka hai. ha ! daiv niyam kaise hain ? ki poorv hee se daampaty siddh hone par bhee main garbhaadhaanarahit ya santaanashoony rah jaoon. ha ! mujhe yah duhkh sahan nahin hota hai. ham prajaapati ke sampaadit daampatyaphal ke bina hee is ghane duhkhapank mein rah jaavenge. (nakih) to phir (asy) is prajaapati ke (vrataani) saare niyam (praminanti) toot jaane chaahien. kyonki ham to jhooth bolate hee nahin ki hamaara daampaty prajaapati ne sthir kiya tha, jisake garbhaadhaanaphal ke liye ham vilaap kar rahe hain, apitu (asy) is prajaapati ka (prthvee-ut-dyauh) dyaavaaprthivee yah ek mithun arthaat joda bhee (nau) ham donon ‘din-raat’ ke daampaty ko (ved) jaanata hai, kyonki hamaare donon ke vivaah ko is jode ne dekha hai, atah yah dyaavaaprthivee mithun bhee hamaara saakshee hai .}
भावार्थभाषाः -सृष्टि में जोड़े पदार्थ ईश्वरीय व्यस्था से हैं, उनके टूटने से सृष्टि नहीं चलेगी। ऐसे ही गृहस्थ-नियम का भी उल्लङ्घन न करें। वर-वधू का विवाह अन्य विवाहित जनों के साक्ष्य में होना चाहिए, संन्यासी व ब्रह्मचारी का विवाह में साक्ष्य अपेक्षित नहीं ॥५॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-“मातुरुदरे सहवासजनित्वं दम्पतित्वं पृथिवी भूमिर्वेद जानाति, उतापि च द्यौर्द्युलोकोऽपि जानाति।” प्रस्तुत व्याख्या में द्यावापृथिवी सहवासजनित दम्पतित्व कैसे जानते हैं, इस बात को सायण अपनी कल्पनासिद्धि के आग्रह के कारण स्पष्ट न कर सके।
Translate-[srshti mein jode padaarth eeshvareey vyastha se hain, unake tootane se srshti nahin chalegee. aise hee grhasth-niyam ka bhee ullanghan na karen. var-vadhoo ka vivaah any vivaahit janon ke saakshy mein hona chaahie, sannyaasee va brahmachaaree ka vivaah mein saakshy apekshit nahin .5. sameeksha (saayanabhaashy)-“maaturudare sahavaasajanitvan dampatitvan prthivee bhoomirved jaanaati, utaapi ch dyaurdyulokopi jaanaati.” prastut vyaakhya mein dyaavaaprthivee sahavaasajanit dampatitv kaise jaanate hain, is baat ko saayan apanee kalpanaasiddhi ke aagrah ke kaaran spasht na kar sake.]
৫) যমীঃ আমাদের (দিনও রাতের) উৎপন্নকারী মহাবিশ্বের সৃষ্টিকর্তা সবিতা, বিভিন্ন আকৃতির পদার্থের সৃষ্টিকর্তা, এবং সৃষ্ট পদার্থসমূহের ধারনকর্তা তিনিই আমাদেরকে যুগল হিসেবে তৈরী করেছেন প্রকৃতির গর্ভ থেকে এবং সেখান হতেই আমাদেরকে এই পার্থিব গৃহের প্রহরীস্বরূপ করেছেন ৷ ঈশ্বরের এ সুশৃঙ্খলিত নিয়ম এখন আর কেউ ভাঙতে পারবেনা ৷ তারা এটি করেনা ৷ মাতৃ পৃথিবী এবং পিতৃস্বরূপ নৈসর্গিক সূর্য আমাদের পরিপুরকতা সম্পর্কে জানেন ৷-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
को अ॒स्य वे॑द प्रथ॒मस्याह्न॒: क ईं॑ ददर्श॒ क इ॒ह प्र वो॑चत् ।
बृ॒हन्मि॒त्रस्य॒ वरु॑णस्य॒ धाम॒ कदु॑ ब्रव आहनो॒ वीच्या॒ नॄन् ॥
ऋग्वेद 0 मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:6
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
ko asya veda prathamasyāhnaḥ ka īṁ dadarśa ka iha pra vocat | bṛhan mitrasya varuṇasya dhāma kad u brava āhano vīcyā nṝn ||
पद पाठ
कः । अ॒स्य । वे॒द॒ । प्र॒थ॒मस्य॑ । अह्नः॑ । कः । ई॒म् । द॒द॒र्श॒ । कः । इ॒ह । प्र । वो॒च॒त् । बृ॒हत् । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । धाम॑ । कत् । ऊँ॒ इति॑ । ब्र॒वः॒ । आ॒ह॒नः॒ । वीच्या॑ । नॄन् ॥ १०.१०.६
पदार्थान्वयभाषाः -हे दिवस ! यद्यपि द्यावापृथिवी मिथुन हमारा साक्षी है, प्रत्युत हा ! (इह) हमारे साथ सम्बन्ध रखनेवाले इस अन्तरिक्ष में (अस्य प्रथमस्य-अह्नः) इस प्रथम दिन अर्थात् सृष्टि के आरम्भ में हुए इस विवाह को (कः) कौन (वेद) जानता है ? अर्थात् कोई नहीं जानता और (ईम्) उस गत विवाह को (कः) किसने (ददर्श) देखा है, तथा (कः) कौन ही (प्रवोचत्) सुनकर कह सके कि हाँ इनका विवाह हुआ, अर्थात् कोई नहीं, क्योंकि संसार प्रत्यक्षवादी है। जो कुछ प्रत्यक्ष देखता है, उसी को कहता है। (मित्रस्य) मित्र का और (वरुणस्य) वरुण का (धाम) स्थान (बृहत्) दूर है। (आहनः) हे हृदयपीडक पते ! (कत्) कैसे (उ) ही कोई उस स्थान को जाकर वहाँ के (नॄन्) मनुष्यों को (वीच्य) सम्मुख करके उनको (ब्रवः) हमारा यह दुःख-वृत्तान्त कहे। मित्र अर्थात् सूर्य तेरा पिता पूर्व दिशा में और वरुण मेरा पिता पश्चिम में है। इस प्रकार अत्यन्त दूर हम दोनों के इन पितृकुलों में जाकर जो इस दुःखवृत्तान्त को सुना सके, ऐसा हमें कोई नहीं दिखलाई पड़ता। दिन का पिता मित्र ‘सूर्य’ और रात्रि का पिता वरुण है ॥
Translate-(he divas ! yadyapi dyaavaaprthivee mithun hamaara saakshee hai, pratyut ha ! (ih) hamaare saath sambandh rakhanevaale is antariksh mein (asy prathamasy-ahnah) is pratham din arthaat srshti ke aarambh mein hue is vivaah ko (kah) kaun (ved) jaanata hai ? arthaat koee nahin jaanata aur (eem) us gat vivaah ko (kah) kisane (dadarsh) dekha hai, tatha (kah) kaun hee (pravochat) sunakar kah sake ki haan inaka vivaah hua, arthaat koee nahin, kyonki sansaar pratyakshavaadee hai. jo kuchh pratyaksh dekhata hai, usee ko kahata hai. (mitrasy) mitr ka aur (varunasy) varun ka (dhaam) sthaan (brhat) door hai. (aahanah) he hrdayapeedak pate ! (kat) kaise (u) hee koee us sthaan ko jaakar vahaan ke (nrn) manushyon ko (veechy) sammukh karake unako (bravah) hamaara yah duhkh-vrttaant kahe. mitr arthaat soory tera pita poorv disha mein aur varun mera pita pashchim mein hai. is prakaar atyant door ham donon ke in pitrkulon mein jaakar jo is duhkhavrttaant ko suna sake, aisa hamen koee nahin dikhalaee padata. din ka pita mitr ‘soory’ aur raatri ka pita varun hai .)
भावार्थभाषाः -स्त्री-पुरुषों के विवाहसम्बन्ध दूर स्थान पर होना चाहिए, निकट स्थानवालों का विवाहसम्बन्ध उपयोगी नहीं होता। कभी संकट होने पर पितृकुलों को सहायक बनना चाहिए ॥६॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-“मित्रस्य वरुणस्य मित्रावरुणयोर्बृहन्महद्धाम स्थानमहोरात्रं यदस्ति।” यहाँ “दिन और रात मित्रावरुण के धाम हैं” यह सायण का कथन उनकी अभीष्ट व्याख्या से विपरीत है, क्योंकि ‘दिन-रात’ स्थान नहीं हैं। दूसरे यहाँ इस प्रकार कहने की क्या आवश्यकता है, क्योंकि यदि दिन-रात के पितृकुल मित्रावरुण के धाम माने जावें, तब तो यहाँ दिन-रात का अपने संवाद दुःखवृत्तान्त को सुनाना उचित ही है, जो हमारी अर्थयोजना के साथ सम्बन्ध रखता है ॥
Translate-[stree-purushon ke vivaahasambandh door sthaan par hona chaahie, nikat sthaanavaalon ka vivaahasambandh upayogee nahin hota. kabhee sankat hone par pitrkulon ko sahaayak banana chaahie .6. sameeksha (saayanabhaashy)-“mitrasy varunasy mitraavarunayorbrhanmahaddhaam sthaanamahoraatran yadasti.” yahaan “din aur raat mitraavarun ke dhaam hain” yah saayan ka kathan unakee abheesht vyaakhya se vipareet hai, kyonki ‘din-raat’ sthaan nahin hain. doosare yahaan is prakaar kahane kee kya aavashyakata hai, kyonki yadi din-raat ke pitrkul mitraavarun ke dhaam maane jaaven, tab to yahaan din-raat ka apane sanvaad duhkhavrttaant ko sunaana uchit hee hai, jo hamaaree arthayojana ke saath sambandh rakhata hai .]
৬) যম: এই ভারসাম্যপূর্ন অবস্থা সম্পর্কে কে জানে যাহা সৃষ্টির প্রথম প্রহরে সৃষ্ট হয়েছিল? একমাত্র তিনি জানেন৷ এই সময়ে কে এর সাক্ষি? কে এখন এটা স্বেচ্ছায় করতে পারে? পূর্ব ও পশ্চিমের মধ্যকার দূরত্ব অনেক বেশি, পূর্বদিকে মিত্র (সূর্যোদয়) এবং দিনের অবস্থান পশ্চিমদিকে বরুন (সূর্যাস্ত) ও রাত্রির অবস্থান৷ হে কামপ্রিয়ে এখন লোকজনকে দেখে কে এ ব্যাপারে কোন কিছু বলতে পারে?-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
य॒मस्य॑ मा य॒म्यं१॒॑ काम॒ आग॑न्त्समा॒ने योनौ॑ सह॒शेय्या॑य ।
जा॒येव॒ पत्ये॑ त॒न्वं॑ रिरिच्यां॒ वि चि॑द्वृहेव॒ रथ्ये॑व च॒क्रा ॥
ऋग्वेद0 मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:7
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
yamasya mā yamyaṁ kāma āgan samāne yonau sahaśeyyāya | jāyeva patye tanvaṁ riricyāṁ vi cid vṛheva rathyeva cakrā ||
पद पाठ
य॒मस्य॑ । मा॒ । य॒म्य॑म् । कामः॑ । आ । अ॒ग॒न् । स॒मा॒ने । योनौ॑ । स॒ह॒ऽशेय्या॑य । जा॒याऽइ॑व । पत्ये॑ । त॒न्व॑म् । रि॒रि॒च्या॒म् । वि । चि॒त् । वृ॒हे॒व॒ । रथ्या॑ऽइव । च॒क्रा ॥ १०.१०.७
पदार्थान्वयभाषाः -(समाने योनौ) एक स्थान में (सहशेय्याय) मिलकर सोने के लिये (यमस्य) तुझ यम दिन की (मा यम्यम्) मुझ यमी रात्रि को (कामः) कामना (आगन्) प्राप्त हुई कि (जायेव) पुत्रजनन में योग्य स्त्री की नाईं अर्थात् इस समय मैं जाया-गर्भधारण में समर्थ सन्तानोत्पत्र करने योग्य हूँ। ब्राह्मणवचन के अनुसार गर्भधारण करने योग्य स्त्री को जाया कहते हैं, कन्या या वृद्धा को नहीं, इसलिये गर्भधारण करने योग्य स्त्री को जैसे अनुष्ठान करना चाहिए, उसी प्रकार अनुष्ठान करती हुई (पत्ये) पति के लिये अर्थात् पूर्वोक्त जन्यु-गर्भाधान कराने में योग्य निज पति के लिए (तन्वम्) अपने शरीर को (रिरिच्यां) समर्पण कर ही दूँ। इसलिये कि (विवृहेव रथ्येव चक्रा) गार्हस्थ्यभार को हम दोनों रथ के पहियों के समान उठा ले चलें ॥
Translate-[(samaane yonau) ek sthaan mein (sahasheyyaay) milakar sone ke liye (yamasy) tujh yam din kee (ma yamyam) mujh yamee raatri ko (kaamah) kaamana (aagan) praapt huee ki (jaayev) putrajanan mein yogy stree kee naeen arthaat is samay main jaaya-garbhadhaaran mein samarth santaanotpatr karane yogy hoon. braahmanavachan ke anusaar garbhadhaaran karane yogy stree ko jaaya kahate hain, kanya ya vrddha ko nahin, isaliye garbhadhaaran karane yogy stree ko jaise anushthaan karana chaahie, usee prakaar anushthaan karatee huee (patye) pati ke liye arthaat poorvokt janyu-garbhaadhaan karaane mein yogy nij pati ke lie (tanvam) apane shareer ko (ririchyaan) samarpan kar hee doon. isaliye ki (vivrhev rathyev chakra) gaarhasthyabhaar ko ham donon rath ke pahiyon ke samaan utha le chalen .]
भावार्थभाषाः -विवाह युवा और युवती का होना चाहिए और उन्हें विवाहोपरान्त पारस्परिक व्यवहार लज्जा का त्याग करके बरतना चाहिए। अपने गृहस्थ के भार को-रथ को वहन करते हुए चक्रों के समान आपत्ति-विपत्ति में भी सुचारुरूप से वहन करते चलना चहिए ॥
Translate-[vivaah yuva aur yuvatee ka hona chaahie aur unhen vivaahoparaant paarasparik vyavahaar lajja ka tyaag karake baratana chaahie. apane grhasth ke bhaar ko-rath ko vahan karate hue chakron ke samaan aapatti-vipatti mein bhee suchaaruroop se vahan karate chalana chahie .]
৭) যমী: আমি রাত্রি তোমার সাথে জীবন কাটানোর আকাঙ্খায় পীড়িত বোধ করছি, হে যম এক বাড়িতে একই শয্যায় আমার দেহ সমর্পন করতে ইচ্ছা করি যেভাবে একজন স্ত্রী তার স্বামীতে নিজেকে সমর্পন করে৷ এটি করতে চাই যাতে আমরা জীবন চালাতে পারি একটি রথের দুটি চাকার ন্যায় সুসামঞ্জস্যভাবে৷-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
न ति॑ष्ठन्ति॒ न नि मि॑षन्त्ये॒ते दे॒वानां॒ स्पश॑ इ॒ह ये चर॑न्ति ।
अ॒न्येन॒ मदा॑हनो याहि॒ तूयं॒ तेन॒ वि वृ॑ह॒ रथ्ये॑व च॒क्रा ॥
ऋग्वेद 0 मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:8
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
na tiṣṭhanti na ni miṣanty ete devānāṁ spaśa iha ye caranti | anyena mad āhano yāhi tūyaṁ tena vi vṛha rathyeva cakrā ||
पद पाठ
न । ति॒ष्ठ॒न्ति॒ । न । नि । मि॒ष॒न्ति॒ । ए॒ते । दे॒वाना॑म् । स्पशः॑ । इ॒ह । ये । चर॑न्ति । अ॒न्येन॑ । मत् । आ॒ह॒नः॒ । या॒हि॒ । तूय॑म् । तेन॑ । वि । वृ॒हे॒व॒ । रथ्या॑ऽइव । च॒क्रा ॥ १०.१०.८
पदार्थान्वयभाषाः -हे रात्रि ! जो तुझ विलाप करती हुई ने कहा है कि ‘बृहन्मित्रस्य वरुणस्य धाम कदु ब्रवः=मित्र और वरुण हमारे पितृस्थान दूर हैं, कौन वहाँ हमारे दुःख को सुनावे’ यद्यपि मित्र और वरुण के उस दूर धाम को जानेवाले भी हैं तो सही, (ये) जो (इह) यहाँ अन्तरिक्ष में (चरन्ति) चलते हुये दीखते हैं, प्रत्युत वे (देवानाम्) सूर्यादि देवों के (स्पशः) स्पर्श करनेवाले अर्थात् नक्षत्र जो प्रवहनामक वायुमार्ग में वर्त्तमान, सूर्यादि देवों को स्पर्श करते हैं, ऐसे स्वभाववाले वे यात्री बनकर सूर्यादि देवों के प्रति जाते हैं और एक देव का दूसरे देव के पास वृत्तान्त पहुँचाते हुए हरकारों के समान हैं, (एते) ये (न तिष्ठन्ति) न विराम करते हैं (न निमिषन्ति) न ही मार्ग को छोड़कर इधर-उधर उन्मार्ग में चेष्टा करते हैं, तब हे रात्रि ! हम दोनों के दुःखमय वृत्तान्त को कौन ले जावे और कौन दुःख का सन्देश हम दोनों के पितृकुलों में सुनावे अथवा कौन हमें दुःख से छुडावें, अहो ! (आहनः) हे हृदयपीडिके ! यह तो असाध्य दुःख है, इसलिये (मत्) मुझ से भिन्न (अन्येन) जो कोई अन्य पुरुष तुझे दिखलाई पड़े, उसके साथ (तूयम्) शीघ्र (याहि) तू समागम को प्राप्त हो (तेन) उसी के साथ (विवृह) गार्हस्थ्यभार को उठा और (रथ्येव चक्रा) रथ के पहियों के समान वहन कर ॥
Translate-[he raatri ! jo tujh vilaap karatee huee ne kaha hai ki ‘brhanmitrasy varunasy dhaam kadu bravah=mitr aur varun hamaare pitrsthaan door hain, kaun vahaan hamaare duhkh ko sunaave’ yadyapi mitr aur varun ke us door dhaam ko jaanevaale bhee hain to sahee, (ye) jo (ih) yahaan antariksh mein (charanti) chalate huye deekhate hain, pratyut ve (devaanaam) sooryaadi devon ke (spashah) sparsh karanevaale arthaat nakshatr jo pravahanaamak vaayumaarg mein varttamaan, sooryaadi devon ko sparsh karate hain, aise svabhaavavaale ve yaatree banakar sooryaadi devon ke prati jaate hain aur ek dev ka doosare dev ke paas vrttaant pahunchaate hue harakaaron ke samaan hain, (ete) ye (na tishthanti) na viraam karate hain (na nimishanti) na hee maarg ko chhodakar idhar-udhar unmaarg mein cheshta karate hain, tab he raatri ! ham donon ke duhkhamay vrttaant ko kaun le jaave aur kaun duhkh ka sandesh ham donon ke pitrkulon mein sunaave athava kaun hamen duhkh se chhudaaven, aho ! (aahanah) he hrdayapeedike ! yah to asaadhy duhkh hai, isaliye (mat) mujh se bhinn (anyen) jo koee any purush tujhe dikhalaee pade, usake saath (tooyam) sheeghr (yaahi) too samaagam ko praapt ho (ten) usee ke saath (vivrh) gaarhasthyabhaar ko utha aur (rathyev chakra) rath ke pahiyon ke samaan vahan kar .]
भावार्थभाषाः -ग्रह-तारे आकाश में सदैव गतिशील रहते हैं, सूर्य के द्वारा उन्हें ज्योति प्राप्त होती है। इसके अतिरिक्त इस मन्त्र से यह भी स्पष्ट है कि सन्तानोत्पादन में असमर्थ पति द्वारा पत्नी को नियोग की आज्ञा प्राप्त हो जाने पर यदि वह ब्रह्मचारिणी रहना चाहे, तो रह सकती है, सन्तानप्राप्ति की इच्छा हो, तो नियोग करे ॥८॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-‘ये स्पशोऽहोरात्रादयश्चाराश्चरन्ति” यहाँ यम-यमी को सायण दिन-रात नहीं समझता है, किन्तु मन्त्र १० में “अहोरात्रयोरस्मै यमाय कल्पितं भागम्” में यम का सम्बन्ध दिन-रात से वर्णित किया है। यह पारस्परिक विरोध है ॥
Translate-[grah-taare aakaash mein sadaiv gatisheel rahate hain, soory ke dvaara unhen jyoti praapt hotee hai. isake atirikt is mantr se yah bhee spasht hai ki santaanotpaadan mein asamarth pati dvaara patnee ko niyog kee aagya praapt ho jaane par yadi vah brahmachaarinee rahana chaahe, to rah sakatee hai, santaanapraapti kee ichchha ho, to niyog kare .8. sameeksha (saayanabhaashy)-‘ye spashohoraatraadayashchaaraashcharanti” yahaan yam-yamee ko saayan din-raat nahin samajhata hai, kintu mantr 10 mein “ahoraatrayorasmai yamaay kalpitan bhaagam” mein yam ka sambandh din-raat se varnit kiya hai. yah paarasparik virodh hai .]
৮) যম: এই দৃশ্যমান নৈস্বর্গিক আলো যেটি এখানে (পৃথিবীতে) একবার আসে একবার যায়, কিন্তু মহাশূন্যের চারিদিকে তারা বন্ধ হয় না এমনকি তারা পথচ্যুতও হয় না৷ তারা তাদের চোখ খোলা ও বদ্ধ করার ন্যায় আলোকিত ও অন্ধকার হয় না৷ হে প্রেম-বিধুর কুমারী শীঘ্র যাও আমা ভিন্ন অন্য কারও কাছে এবং তার সাথে রথের চাকার ন্যায় একত্রে সামঞ্জস্যপূর্ন জীবন কাটাও৷-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
रात्री॑भिरस्मा॒ अह॑भिर्दशस्ये॒त्सूर्य॑स्य॒ चक्षु॒र्मुहु॒रुन्मि॑मीयात् ।
दि॒वा पृ॑थि॒व्या मि॑थु॒ना सब॑न्धू य॒मीर्य॒मस्य॑ बिभृया॒दजा॑मि ॥
ऋग्वेद 0 मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:9
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
rātrībhir asmā ahabhir daśasyet sūryasya cakṣur muhur un mimīyāt | divā pṛthivyā mithunā sabandhū yamīr yamasya bibhṛyād ajāmi ||
पद पाठ
रात्री॑भिः । अ॒स्मै॒ । अह॑ऽभिः । द॒श॒स्ये॒त् । सूर्य॑स्य । चक्षुः॑ । मुहुः॑ । उत् । मि॒मी॒या॒त् । दि॒वा । पृ॒थि॒व्या । मि॒थु॒ना । सब॑न्धू॒ इति॒ सऽब॑न्धू । य॒मीः । य॒मस्य॑ । बि॒भृ॒या॒त् । अजा॑मि ॥ १०.१०.९
पदार्थान्वयभाषाः -हे प्रिये ! यद्यपि यह सम्भव है कि प्रजापति देव (अस्मै) इस जामिरूप अर्थात् हमारे संयोग में रुकावट डालनेवाले पृथिवीलोक को (दशस्येत्) सूक्ष्म बनाकर हमारे बीच में से अलग कर दे। वह इस प्रकार कि (रात्रीभिः) रात्रिगण से (अहभिः) अहगर्ण से, अर्थात् अहोरात्रगण से इस पृथिविलोक के स्थितिसमय को समाप्त करके पृथक् कर दे, तब हम दोनों का सङ्गम होना सम्भव है, क्योंकि यह स्थितिसमय कालगणना से समाप्त हो सकता है और वह कालगणना रात्रिगण और अहर्गण से हो सकती है। अब वह अहोरात्र अर्थात् दिन-रात की अधिक संख्या किस प्रकार होनी सम्भव है, सो सुन, हे रात्रे ! यद्यपि मैं भी पृथिवी के ऊपर अकेला हूँ और आप भी पृथिवी के नीचे अकेली हैं, तथापि हम दोनों की संख्या अधिक हो सकती है। वह ऐसे कि (सूर्यस्य) सूर्यदेव की (चक्षुः) दर्शनरश्मि (मुहुः) बारम्बार (उन्मिमीयात्) उगाली ले, लोकदृष्टि से प्रकट हो, जिससे लोग सूर्यप्रकाश के दर्शन से दिन-रात की गणना करते जावें, तब (दिवा पृथिव्या) द्यावापृथिवी के समान (मिथुना) मिथुन (सबन्धू) समानाङ्ग-एकाङ्ग-सङ्गत हो जावें, (यमीः) यमी आप रात्रि (यमस्य) मुझ दिन के (अजामि) व्यवधायाकाभावता-बिना रुकावट के संयोग को (बिभृयात्) धारण कर सकें ॥
[he priye ! yadyapi yah sambhav hai ki prajaapati dev (asmai) is jaamiroop arthaat hamaare sanyog mein rukaavat daalanevaale prthiveelok ko (dashasyet) sookshm banaakar hamaare beech mein se alag kar de. vah is prakaar ki (raatreebhih) raatrigan se (ahabhih) ahagarn se, arthaat ahoraatragan se is prthivilok ke sthitisamay ko samaapt karake prthak kar de, tab ham donon ka sangam hona sambhav hai, kyonki yah sthitisamay kaalaganana se samaapt ho sakata hai aur vah kaalaganana raatrigan aur ahargan se ho sakatee hai. ab vah ahoraatr arthaat din-raat kee adhik sankhya kis prakaar honee sambhav hai, so sun, he raatre ! yadyapi main bhee prthivee ke oopar akela hoon aur aap bhee prthivee ke neeche akelee hain, tathaapi ham donon kee sankhya adhik ho sakatee hai. vah aise ki (sooryasy) sooryadev kee (chakshuh) darshanarashmi (muhuh) baarambaar (unmimeeyaat) ugaalee le, lokadrshti se prakat ho, jisase log sooryaprakaash ke darshan se din-raat kee ganana karate jaaven, tab (diva prthivya) dyaavaaprthivee ke samaan (mithuna) mithun (sabandhoo) samaanaang-ekaang-sangat ho jaaven, (yameeh) yamee aap raatri (yamasy) mujh din ke (ajaami) vyavadhaayaakaabhaavata-bina rukaavat ke sanyog ko (bibhryaat) dhaaran kar saken]
भावार्थभाषाः -पृथिवी आदि पिण्ड बहुत दिन-रातों-अहर्गणों के पश्चात् घिस-घिसकर परमाणु बनकर हीन हो जाते हैं। गृहस्थ जनों के लिये इस मन्त्र में उपदेश है कि विवाहित स्त्री-पुरुष संकट आने पर परस्पर सहयोग करें। एक दूसरे का व्यवहार आपस में स्नेहपूर्ण और सहयोग की भावना से युक्त हो ॥
{prthivee aadi pind bahut din-raaton-aharganon ke pashchaat ghis-ghisakar paramaanu banakar heen ho jaate hain. grhasth janon ke liye is mantr mein upadesh hai ki vivaahit stree-purush sankat aane par paraspar sahayog karen. ek doosare ka vyavahaar aapas mein snehapoorn aur sahayog kee bhaavana se yukt ho .} -ब्रह्ममुनि
৯) যদি এক মুহুর্তের জন্য পরমেশ্বর পৃথিবীর সাধারণ অক্ষে ও এর কেন্দ্রবিন্দুতে গতি হ্রাস করে দেন এবং সূর্যের আলো যদি দিন এবং রাত্রিতে থেমে যায়, তখন পৃথিবী এবং অন্তরীক্ষ একত্র হবে এদের মত তখন আমরাও (দিন ও রাত) একত্র হব, রাত্রি কোনো বাধা ছাড়া দিনের সাথে দাম্প্যত্য মিলন উপভোগ করবে৷ -(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
आ घा॒ ता ग॑च्छा॒नुत्त॑रा यु॒गानि॒ यत्र॑ जा॒मय॑: कृ॒णव॒न्नजा॑मि ।
उप॑ बर्बृहि वृष॒भाय॑ बा॒हुम॒न्यमि॑च्छस्व सुभगे॒ पतिं॒ मत् ॥
ऋग्वेद 0 मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:10
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
ā ghā tā gacchān uttarā yugāni yatra jāmayaḥ kṛṇavann ajāmi | upa barbṛhi vṛṣabhāya bāhum anyam icchasva subhage patim mat ||
पद पाठ
आ । घ॒ । ता । ग॒च्छा॒न् । उत्ऽत॑रा । यु॒गानि॑ । यत्र॑ । जा॒मयः॑ । कृ॒णव॑न् । अजा॑मि । उप॑ । बर्बृ॑हि । वृ॒ष॒भाय॑ । बा॒हुम् । अ॒न्यम् । इ॒च्छ॒स्व॒ । सु॒ऽभ॒गे॒ । पति॑म् । मत् ॥ १०.१०.१०
पदार्थान्वयभाषाः -किन्तु हे रात्रे ! (ता) वे (युगानि) युग-अवसर (घ) तो (उत्तरा) बहुत काल के अनन्तर (आगच्छात्) आवेंगे (यत्र) जब कि ये (जामयः) असमानजातीय-व्यधायक-मेल में रुकावट डालनेवाले (अजामि) असमानजातीयरहितकर्म-अव्यवधायक कर्म-अविरुद्ध कर्म (करिष्यन्ति) करेंगे। परन्तु हे रात्रे ! तब तक तुझ पुत्राभिलाषिणी से बिना गार्हस्थ्य के ठहरना दुष्कर है, इसलिये मैं पुत्रोत्पत्र करने में असमर्थ होता हुआ तुझे आज्ञा देता हूँ कि (सुभगे) हे प्यारी ! (वृषभाय) वीर्य प्रदान करने में समर्थ पुरुष के लिये (बाहुम्) अपनी भुजा को (उपबर्बृहि) फैल और (मत्) मुझ दिन से (अन्यम्) भिन्न (पतिम्) पुरुष को (इच्छस्व) स्वीकार कर ॥-ब्रह्ममुनि
{kintu he raatre ! (ta) ve (yugaani) yug-avasar (gh) to (uttara) bahut kaal ke anantar (aagachchhaat) aavenge (yatr) jab ki ye (jaamayah) asamaanajaateey-vyadhaayak-mel mein rukaavat daalanevaale (ajaami) asamaanajaateeyarahitakarm-avyavadhaayak karm-aviruddh karm (karishyanti) karenge. parantu he raatre ! tab tak tujh putraabhilaashinee se bina gaarhasthy ke thaharana dushkar hai, isaliye main putrotpatr karane mein asamarth hota hua tujhe aagya deta hoon ki (subhage) he pyaaree ! (vrshabhaay) veery pradaan karane mein samarth purush ke liye (baahum) apanee bhuja ko (upabarbrhi) phail aur (mat) mujh din se (anyam) bhinn (patim) purush ko (ichchhasv) sveekaar kar .}
भावार्थभाषाः -ज्योतिष के रहस्य को स्पष्ट करते हुए मन्त्र में कहा गया है कि एक समय ऐसा आयेगा कि ये अलग-अलग रूप में न रहकर एक हो जावेंगे, वह सृष्टि का प्रलयकाल होगा। गृहस्थ के लिये वेद का आदेश है कि जो पति गर्भाधान करने में असमर्थ है, वह सन्तानाभिलाषिणी पति को नियोग से सन्तानोत्पत्ति करने की अनुमति दे देवे ॥१०॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-“यत्र येषु कालेषु जामयो भगिन्यो-अज्राम्यभ्रातरं पतिं कृण्वन्करिष्यन्ति” यमी जो सायण के मत में भगिनी है, वह इसी वैदिक समय में ही सम्भोग करने को तैयार है, फिर यह कैसा हेतु वचन है ? हाँ, यदि वाक्य वचन हो कि यम भ्राता अभ्राता का कार्य करेगा, ऐसा उत्तर समय आवेगा, तब तो हेतु दर्शाना ठीक भी था, किन्तु सायण की अर्थयोजना हेतुदोष से युक्त है ॥-ब्रह्ममुनि
[jyotish ke rahasy ko spasht karate hue mantr mein kaha gaya hai ki ek samay aisa aayega ki ye alag-alag roop mein na rahakar ek ho jaavenge, vah srshti ka pralayakaal hoga. grhasth ke liye ved ka aadesh hai ki jo pati garbhaadhaan karane mein asamarth hai, vah santaanaabhilaashinee pati ko niyog se santaanotpatti karane kee anumati de deve .10. sameeksha (saayanabhaashy)-“yatr yeshu kaaleshu jaamayo bhaginyo-ajraamyabhraataran patin krnvankarishyanti” yamee jo saayan ke mat mein bhaginee hai, vah isee vaidik samay mein hee sambhog karane ko taiyaar hai, phir yah kaisa hetu vachan hai ? haan, yadi vaaky vachan ho ki yam bhraata abhraata ka kaary karega, aisa uttar samay aavega, tab to hetu darshaana theek bhee tha, kintu saayan kee arthayojana hetudosh se yukt hai .]
১০) যম: হে রাত্রি! কিন্তু ওই সময়গুলো অনেক অনেক বছর পরে আসবে, অতঃপর যখন গতিপথ বিপরীতমুখী হবে তখন একত্রে এবং সহঅবস্থানে থাকা হবে কোন অসঙ্গতি ব্যাতিত৷ তাই এ সময়ের জন্য হে প্রিয়ে ও ভদ্রে তোমার প্রেমের হাত আমি ছাড়া আর অন্য কারও প্রতি বাড়িয়ে দাও যে হবে প্রকৃত পুরুষোচিত স্বামী৷-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
किं भ्राता॑स॒द्यद॑ना॒थं भवा॑ति॒ किमु॒ स्वसा॒ यन्निॠ॑तिर्नि॒गच्छा॑त् ।
काम॑मूता ब॒ह्वे॒३॒॑तद्र॑पामि त॒न्वा॑ मे त॒न्वं१॒॑ सं पि॑पृग्धि ॥
ऋग्वेद 0 मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:11
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
kim bhrātāsad yad anātham bhavāti kim u svasā yan nirṛtir nigacchāt | kāmamūtā bahv etad rapāmi tanvā me tanvaṁ sam pipṛgdhi ||
पद पाठ
किम् । भ्राता॑ । अ॒स॒त् । यत् । अ॒ना॒थम् । भवा॑ति । किम् । ऊँ॒ इति॑ । स्वसा॑ । यत् । निःऽऋ॑तिः । नि॒ऽगच्छा॑त् । काम॑ऽमूता । ब॒हु । ए॒तत् । र॒पा॒मि॒ । त॒न्वा॑ । मे॒ । त॒न्व॑म् । सम् । पि॒पृ॒ग्धि॒ ॥ १०.१०.११
पदार्थान्वयभाषाः -हे दिवस ! दैवकृत आपत्ति से शरीर संयोगसंबन्ध में (किम्) क्या अब आप (भ्राता) भाई (असत्) हो गये हो ? (यत्) जिससे इस प्रकार (अनाथम्) आपकी ओर से अनाथता-अपतिपन (भवाति) हो जावे, और जो मैं तेरी पत्नी हूँ (किमु) क्या इस समय (स्वसा-असत्) बहिन हो गयी (यत्) जिस से (निर्ऋतिः) बिना संभोग के (निगच्छात्) मेरी काया से अपनी काया को (काममूता) सम्पृक्त कर अर्थात् मिलादे ॥
(he divas ! daivakrt aapatti se shareer sanyogasambandh mein (kim) kya ab aap (bhraata) bhaee (asat) ho gaye ho ? (yat) jisase is prakaar (anaatham) aapakee or se anaathata-apatipan (bhavaati) ho jaave, aur jo main teree patnee hoon (kimu) kya is samay (svasa-asat) bahin ho gayee (yat) jis se (nirrtih) bina sambhog ke (nigachchhaat) meree kaaya se apanee kaaya ko (kaamamoota) samprkt kar arthaat milaade .)
भावार्थभाषाः -सन्तानोपत्ति या गर्भाधान की स्थापना में असमर्थ स्त्री-पुरुष भाई बहन की भाँति रहें ॥११॥ समीक्षा (सायणभाष्य)−“यस्मिन् भ्रातरि सति स्वसादिकमनाथं नाथरहितं भवाति-भवति स भ्राता किमसत् किं भवति न भवतीत्यर्थः किं च यस्यां भगिन्यां सत्यां भ्रातरं निर्ऋतिर्दुःखं निगच्छात् नियमेन गच्छति प्राप्नोति सा किमु किंवा भवति।” इस स्थान पर सायण की खींचतान की कोई सीमा नहीं रह गई। “अनाथम्” क्रियाविशेषण को ‘स्वसा’ का विशेषण करता है परन्तु ‘अनाथम्’ शब्द नपुंसकलिङ्ग है और ‘स्वसा’ शब्द स्त्रीलिङ्ग है, इसलिए ‘आदिकम्’ शब्द अधिक जोड़कर ‘स्वसादिकम्’ लिखता है। यहाँ पर क्या भ्राता के साथ स्वसा से भिन्न-व्यक्ति का भी सम्बन्ध है, जो ‘आदिकम्’ पद अधिक जोड़ा है ? यदि ‘आदिकम्’ से ‘दुहिता’ ‘माता’ भी सम्बन्ध रखते हैं, तब तो भ्राता नहीं होगा, अपितु दुहिता के साथ पिता और माता के साथ पुत्र का सम्बन्ध होगा, अतः यह कल्पना निर्बल है। तथा ‘वह ऐसा भ्राता न होने के बराबर ही है, जिसके होते हुए बहिन अनाथ रहे’ यह हेतु भी निरथर्क है, क्योंकि वह यम उस यमी को अविवाहित रहने का उपदेश तो दे ही नहीं रहा था। अपितु पूर्व मन्त्र में आज्ञा दे चुका था “अन्यमिच्छस्व सुभगे पतिं मत्” फिर कैसे इस मिथ्या हेतु की वेद में स्थापना है ? इसी प्रकार ‘वह बहिन भी कुछ नहीं, जिसके होते हुए भाई को दुःख प्राप्त हो’, यह हेतु भी अयुक्त है। उस यम को क्या दुःख था ? क्या उसका कोई विवाह नहीं करता था ? अथवा वह महादरिद्र था, जिससे उसको दूसरी स्त्री न मिल सकती हो। इन हेतुओं को सामान्य बुद्धि के व्यक्ति भी स्वीकार नहीं कर सकते। इस प्रकार अपनी कल्पनासिद्धि के लिए सायण को अनावश्यक खींचतान करनी पड़ी ॥
{santaanopatti ya garbhaadhaan kee sthaapana mein asamarth stree-purush bhaee bahan kee bhaanti rahen .11. sameeksha (saayanabhaashy)−“yasmin bhraatari sati svasaadikamanaathan naatharahitan bhavaati-bhavati sa bhraata kimasat kin bhavati na bhavateetyarthah kin ch yasyaan bhaginyaan satyaan bhraataran nirrtirduhkhan nigachchhaat niyamen gachchhati praapnoti sa kimu kinva bhavati.” is sthaan par saayan kee kheenchataan kee koee seema nahin rah gaee. “anaatham” kriyaavisheshan ko ‘svasa’ ka visheshan karata hai parantu ‘anaatham’ shabd napunsakaling hai aur ‘svasa’ shabd streeling hai, isalie ‘aadikam’ shabd adhik jodakar ‘svasaadikam’ likhata hai. yahaan par kya bhraata ke saath svasa se bhinn-vyakti ka bhee sambandh hai, jo ‘aadikam’ pad adhik joda hai ? yadi ‘aadikam’ se ‘duhita’ ‘maata’ bhee sambandh rakhate hain, tab to bhraata nahin hoga, apitu duhita ke saath pita aur maata ke saath putr ka sambandh hoga, atah yah kalpana nirbal hai. tatha ‘vah aisa bhraata na hone ke baraabar hee hai, jisake hote hue bahin anaath rahe’ yah hetu bhee nirathark hai, kyonki vah yam us yamee ko avivaahit rahane ka upadesh to de hee nahin raha tha. apitu poorv mantr mein aagya de chuka tha “anyamichchhasv subhage patin mat” phir kaise is mithya hetu kee ved mein sthaapana hai ? isee prakaar ‘vah bahin bhee kuchh nahin, jisake hote hue bhaee ko duhkh praapt ho’, yah hetu bhee ayukt hai. us yam ko kya duhkh tha ? kya usaka koee vivaah nahin karata tha ? athava vah mahaadaridr tha, jisase usako doosaree stree na mil sakatee ho. in hetuon ko saamaany buddhi ke vyakti bhee sveekaar nahin kar sakate. is prakaar apanee kalpanaasiddhi ke lie saayan ko anaavashyak kheenchataan karanee padee .}
১১) যমী: কি বললে ? তাহলে কি তুমি আমার নিকট ভাতৃস্বরূপ হবে? আর আমি তোমার বোন হয়ে তোমার ভালবাসা এবং তত্ত্বাবধান হতে বঞ্চিত হব? প্রিয়জন বঞ্চিত হয়ে অন্যত্র যাব আরেকজনের খোঁজে? আমি প্রেমে বিধুর হয়ে অস্ফুটবাক হচ্ছি, প্রার্থনা করি আমার সাথে শারিরীকভাবে যুক্ত হও৷ (তুমি কি শুধু একটি পরিপুরক অবলম্বন, আমি কি শুধু তোমার বিপরীতমুখী যাত্রী, এর চেয়ে বেশী কিছু নয় ?)-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
न वा उ॑ ते त॒न्वा॑ त॒न्वं१॒॑ सं प॑पृच्यां पा॒पमा॑हु॒र्यः स्वसा॑रं नि॒गच्छा॑त् ।
अ॒न्येन॒ मत्प्र॒मुद॑: कल्पयस्व॒ न ते॒ भ्राता॑ सुभगे वष्ट्ये॒तत् ॥
ऋग्वेद 0 मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:12
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
na vā u te tanvā tanvaṁ sam papṛcyām pāpam āhur yaḥ svasāraṁ nigacchāt | anyena mat pramudaḥ kalpayasva na te bhrātā subhage vaṣṭy etat ||
पद पाठ
न । वै । ऊँ॒ इति॑ । ते॒ । त॒न्वा॑ । त॒न्व॑म् । सम् । प॒पृ॒च्या॒म् । पा॒पम् । आ॒हुः॒ । यः । स्वसा॑रम् । नि॒ऽगच्छा॑त् । अ॒न्येन॑ । मत् । प्र॒ऽमुदः॑ । क॒ल्प॒य॒स्व॒ । न । ते॒ । भ्राता॑ । सु॒ऽभ॒गे॒ । व॒ष्टि॒ । ए॒तत् ॥ १०.१०.१२
पदार्थान्वयभाषाः -हे रात्रे ! हाँ ठीक है कि दैवकृत आपद् से इस समय सम्भोग में असमर्थ होने से तथा नियोग की अनुज्ञा दे देने से ‘किं भ्राताऽसत्’ इस वचनानुसार शरीरसंयोगसम्बन्ध में वस्तुतः मैं भ्राता ही हो चुका हूँ और तू बहिन हो चुकी है, इसलिए (ते) तेरी (तन्वा) काया के साथ (तन्वम्) अपनी काया को (न वा-उ) बिल्कुल नहीं (सम्पपृच्याम्) मिलाऊँ, क्योंकि (यः) जो (स्वसारम्) बहिन के साथ (निगच्छात्) विषयभोग करे (पापमाहुः) भद्रजन उसको पाप कहते हैं, अतः (सुभगे) हे देवि ! (मत्) मुझसे (अन्येन) भिन्न पुरुष के साथ (प्रमुदः) पुत्रोत्पादन-सम्बन्धी भोग (कल्पयस्व) सम्पादन कर, मैं (ते) तेरा (भ्राता) प्रासङ्गिक-प्रसङ्गप्राप्त भाई (एतत्-न वष्टि) इस तेरे आग्रह किये भोग को नहीं चाहता ॥
{he raatre ! haan theek hai ki daivakrt aapad se is samay sambhog mein asamarth hone se tatha niyog kee anugya de dene se ‘kin bhraataasat’ is vachanaanusaar shareerasanyogasambandh mein vastutah main bhraata hee ho chuka hoon aur too bahin ho chukee hai, isalie (te) teree (tanva) kaaya ke saath (tanvam) apanee kaaya ko (na va-u) bilkul nahin (sampaprchyaam) milaoon, kyonki (yah) jo (svasaaram) bahin ke saath (nigachchhaat) vishayabhog kare (paapamaahuh) bhadrajan usako paap kahate hain, atah (subhage) he devi ! (mat) mujhase (anyen) bhinn purush ke saath (pramudah) putrotpaadan-sambandhee bhog (kalpayasv) sampaadan kar, main (te) tera (bhraata) praasangik-prasangapraapt bhaee (etat-na vashti) is tere aagrah kiye bhog ko nahin chaahata .}
भावार्थभाषाः -भाई-बहन का विवाह नहीं होना चाहिए, ऐसा करना पाप है। कदाचित् कोई ऐसा करे भी, तो समाज को पाप कहकर उसकी निन्दा करनी चाहिये और उसे रोकना चाहिये। गर्भाधान में असमर्थ पति नियोग की आज्ञा देने के अनन्तर पत्नी के साथ भ्रातृसम व्यवहार करे और पुनः उसके द्वारा सम्भोग के लिये आग्रह किये जाने पर दृढता से निषेध कर दे ॥
{bhaee-bahan ka vivaah nahin hona chaahie, aisa karana paap hai. kadaachit koee aisa kare bhee, to samaaj ko paap kahakar usakee ninda karanee chaahiye aur use rokana chaahiye. garbhaadhaan mein asamarth pati niyog kee aagya dene ke anantar patnee ke saath bhraatrsam vyavahaar kare aur punah usake dvaara sambhog ke liye aagrah kiye jaane par drdhata se nishedh kar de .}
১২) যম: না আমি তোমার শরীরের সাথে আমার শরীর কখনও স্পর্শ করব না৷ বিজ্ঞজনেরা বলেন যে বোন সম্পর্কিত কারো নিকট যাওয়া এবং মিলিত হওয়া পাপ, কক্ষপথে অনুরূপ সহযাত্রীর সাথে মিলিত হওয়া প্রকৃতির নিয়মবিরুদ্ধ৷ হে প্রিয়ে এবং ভাগ্যবতী! যাও সুখি হও আমি ছাড়া অন্য কারও সাথে এবং যদি তুমি পার তবে তা সম্ভব কর৷ তোমার সহযাত্রী ভাই এ প্রস্তাব পছন্দ করেনা, না সে পছন্দ করতে পারে না৷-(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
ब॒तो ब॑तासि यम॒ नैव ते॒ मनो॒ हृद॑यं चाविदाम ।
अ॒न्या किल॒ त्वां क॒क्ष्ये॑व यु॒क्तं परि॑ ष्वजाते॒ लिबु॑जेव वृ॒क्षम् ॥
ऋग्वेद 0 मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:13
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
bato batāsi yama naiva te mano hṛdayaṁ cāvidāma | anyā kila tvāṁ kakṣyeva yuktam pari ṣvajāte libujeva vṛkṣam ||
पद पाठ
ब॒तः । ब॒त॒ । अ॒सि॒ । य॒म॒ । न । ए॒व । ते॒ । मनः॑ । हृद॑यम् । च॒ । अ॒वि॒दा॒म॒ । अ॒न्या । किल॑ । त्वाम् । क॒क्ष्या॑ऽइव । यु॒क्तम् । परि॑ । स्व॒जा॒ते॒ । लिबु॑जाऽइव । वृ॒क्षम् ॥ १०.१०.१३
पदार्थान्वयभाषाः -(यम) हे दिवस ! (बत) हा ! दुःख है कि तू (बतः) विवश (असि) है, क्योंकि दैवकृत बाधा को सहसा कोई भी नहीं हटा सकता, इसलिए (ते) तेरे (मनः) मन (च) और (हदयम्) वक्षःस्थल को मैंने (न-एव) नहीं (अविदाम) प्राप्त किया (अन्या किल) मुझ से भिन्न कोई भी स्त्री (कक्ष्या-इव-युक्तम्) कक्ष-काँख में बंधी पेटी के समान सम्यक्प्रकार से (त्वाम्) तुझ को (परिष्वजाते) आलिङ्गन करे अथवा (लिबुजा इव वृक्षम्) जैसे लता वृक्ष को लिपटती है, वैसे तुझ से भी लिपटे ॥
{(yam) he divas ! (bat) ha ! duhkh hai ki too (batah) vivash (asi) hai, kyonki daivakrt baadha ko sahasa koee bhee nahin hata sakata, isalie (te) tere (manah) man (ch) aur (hadayam) vakshahsthal ko mainne (na-ev) nahin (avidaam) praapt kiya (anya kil) mujh se bhinn koee bhee stree (kakshya-iv-yuktam) kaksh-kaankh mein bandhee petee ke samaan samyakprakaar se (tvaam) tujh ko (parishvajaate) aalingan kare athava (libuja iv vrksham) jaise lata vrksh ko lipatatee hai, vaise tujh se bhee lipate .}
भावार्थभाषाः -यदि स्त्री में कोई दोष है, जिसके कारण वह सन्तानोत्पत्ति में असमर्थ है, तो उसे भी चाहिए कि वह पति को दूसरी स्त्री से सन्तानोत्पत्ति के लिये अनुमति दे देवे ॥
{yadi stree mein koee dosh hai, jisake kaaran vah santaanotpatti mein asamarth hai, to use bhee chaahie ki vah pati ko doosaree stree se santaanotpatti ke liye anumati de deve .}
১৩) যমী: দুঃখিত যম, হে দিবালোক! এটা হল তোমার মহানুভবতা৷ আমি তোমার মনোভাব এবং হৃদয় প্রকৃতির এই পথ সম্পর্কে জানতাম না৷ হতে পারে আমি ভিন্ন অন্য কেউ তোমার সাথে যুক্ত হবে, যেভাবে কোমরবন্ধ তোমার কোমর জড়িয়ে আছে এবং তোমাকে আলিঙ্গন করবে যেভাবে একটি গাছের সহিত লতা সংলগ্ন থাকে৷ (তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
अ॒न्यमू॒ षु त्वं य॑म्य॒न्य उ॒ त्वां परि॑ ष्वजाते॒ लिबु॑जेव वृ॒क्षम् ।
तस्य॑ वा॒ त्वं मन॑ इ॒च्छा स वा॒ तवाधा॑ कृणुष्व सं॒विदं॒ सुभ॑द्राम् ॥
ऋग्वेद 0 मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:14
अंग्रेज़ी लिप्यंतरण
anyam ū ṣu tvaṁ yamy anya u tvām pari ṣvajāte libujeva vṛkṣam | tasya vā tvam mana icchā sa vā tavādhā kṛṇuṣva saṁvidaṁ subhadrām ||
पद पाठ
अ॒न्यम् । ऊँ॒ इति॑ । सु । त्वम् । य॒मि॒ । अ॒न्यः । ऊँ॒ इति॑ । त्वाम् । परि॑ । स्व॒जा॒ते॒ । लिबु॑जाऽइव । वृ॒क्षम् । तस्य॑ । वा॒ । त्वम् । मनः॑ । इ॒च्छा । सः । वा॒ । तव॑ । अध॑ । कृ॒णु॒ष्व॒ । स॒म्ऽविद॑म् । सुऽभ॑द्राम् ॥ १०.१०.१४
पदार्थान्वयभाषाः -(यमि) हे रात्रे ! (सु) हाँ तेरा पूर्वोक्त वचन ठीक है, अतः (त्वम्) तू भी (अन्यम् उ) अन्य पुरुष को (लिबुजा-इव वृक्षम्) लता की नाई वृक्ष को आलिङ्गन कर तथा (अन्य उ) वह अन्य पुरुष भी (त्वाम्) तुझको (परिष्वजाते) आलिङ्गन करे (त्वं वा) और तू (तस्य) उस पुरुष के (मनः) मन को (इच्छ) चाह (सः वा) और वह पुरुष (तव) तेरे मन की चाह करे (अधा) इस के अनन्तर (संविदम्) नियोगरूप प्रतिज्ञा को (सुभद्राम्) अच्छे कल्याणयुक्त अर्थात् सुसन्तानवाली (कृणुष्व) बना ॥
{(yami) he raatre ! (su) haan tera poorvokt vachan theek hai, atah (tvam) too bhee (anyam u) any purush ko (libuja-iv vrksham) lata kee naee vrksh ko aalingan kar tatha (any u) vah any purush bhee (tvaam) tujhako (parishvajaate) aalingan kare (tvan va) aur too (tasy) us purush ke (manah) man ko (ichchh) chaah (sah va) aur vah purush (tav) tere man kee chaah kare (adha) is ke anantar (sanvidam) niyogaroop pratigya ko (subhadraam) achchhe kalyaanayukt arthaat susantaanavaalee (krnushv) bana .}
भावार्थभाषाः -सन्तानोपत्ति में असमर्थ होते हुए भी यदि वैराग्यवशात् या परोपकारकार्यवशात् नियोग न करें और संयम से रहें, तो यह अनुचित नहीं, अपितु अधिक अच्छा है ॥
{santaanopatti mein asamarth hote hue bhee yadi vairaagyavashaat ya paropakaarakaaryavashaat niyog na karen aur sanyam se rahen, to yah anuchit nahin, apitu adhik achchha hai}
১৪) যম: তোমাকেও হয়ত কেউ আলিঙ্গন করবে এবং তুমিও তাকে আলিঙ্গন করবে যেভাবে একটি গাছের সাথে লতা সংলগ্ন থাকে৷ ভালবেসো তুমি অন্যলোককে এবং তার হৃদয়কে, সেও তোমাকে এবং তোমার হৃদয়কে ভালোবাসবে৷ এভাবে তুমি ভালোবাসা এবং সৌভাগ্যের দ্বারা সৃজন করবে এবং অর্জন করবে একটি সুখী মিলন৷
(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)
👆
Posts
No comments:
Post a Comment
ধন্যবাদ