যম যমী

যম যমী

ओ चित्सखायं सख्या ववृत्यां तिरः पुरू चिदर्णवं जगन्वान् ।
 पितुर्नपातमा दधीत वेधा अधि क्षमि प्रतरं दीध्यानः ॥

ऋग्वेद  मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:1 

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरु) अपने प्रकाश और तेज से अनेक पृथिवी आदि लोकों को (चित्) चेतानेवाले सूर्य ने (तिरः) सुविस्तृत (अर्णवम्) जलमय अन्तरिक्ष को जब (जगन्वान्) प्राप्त किया अर्थात् उसमें स्थित हुआ, तब पृथिवी के निचले भाग में स्थित यमी-रात कहने लगी कि (चित्) हे चेतनाशील ! अन्यों को चेतानेवाले दिवस ! (सख्या) सखिपन के लिये प्रेम से (सखायम्) तुझ सखारूप पति को (आववृत्याम्-उ) आमन्त्रित करती हूँ, अवश्य आप (अधिक्षमि) इस पृथिवीतल पर नीचे आवें, क्योंकि मैं पृथिवी के अधोभाग में हूँ एवं मेरे समीप आकर (प्रतरम्) दुःख से तराने तथा पितृ-ऋण से अनृण करानेवाली योग्य सन्तान को (दीध्यानः) लक्ष्य में रखते हुए (वेधाः) आप मेधावी (पितुः नपातम्) अपने पिता के पौत्र अर्थात् निजपुत्र को (आदधीत) गर्भाधान रीति से मेरे में स्थापन करो, यह मेरा प्रस्ताव है ॥१॥

পদার্থঃ (পুরু) নিজের প্রকাশ এবং তেজ দ্বারা অনেক গ্রহ পৃথিবী আদি লোককে (চিত্) চিৎবান সূর্য (তিরঃ) সুবিস্তৃত (অর্ণবম্) জলময় অন্তরিক্ষকে যখন (জগন্বান্) প্রাপ্ত করেছে অর্থাৎ যখন তাহাতে স্থিত হয়েছে, তখন পৃথিবীর অধ ভাগে স্থিত যমী রাত বলা হয়ে থাকে (চিত) হে চেতনাশীল! অন্যকে চেতনকারী দিবস! (সখ্যা) সীখপনাতার জন্য প্রেম দ্বারা (সখায়ম্) তোমার সখা রূপ পতিকে (আববৃত্যাম্+উ) আমন্ত্রিত করছি, অবশ্য আপনি (অধিক্ষমি) এই পৃথিবী তল উপর নিচে আসবে এমনকি আমি পৃথিবীর অধোভাগেই এবং আমার সমীপ আসিয়া (প্রতরম্) দুঃখ থেকে তরাইতে তথা পিতৃঋণের অনুক্ষণ কারী যোগ্য সন্তানকে (দীধ্যানঃ) লক্ষে অবস্থিত (বেধাঃ) আপনি মেধাবি (পিতুঃ নপাতম্) আপনার পিতার পাত্র অর্থাৎ নিজ পুত্রকে (আদধীত) গর্ভধান রীতি দ্বারা আমাতে স্থাপন করো, এই আমার প্রস্তাব।। ১।।

भावार्थभाषाः -सूर्योदय होने पर दिन पृथिवी के ऊपर और रात्रि नीचे होती है। गृहस्थाश्रम में पति से नम्र हो गृहस्थधर्म की याचना पत्नी करे तथा पितृ-ऋण से अनृण होने के लिये पुत्र की उत्पत्ति करे।प्रस्तुत मन्त्र पर सायण ने जो अश्लील अर्थ दिया है, संदेहनिवृत्ति के लिये उसकी समीक्षा दी जा रही है−१−क्या यहाँ विवस्वान् कोई देहधारी मनुष्य है कि जिसके यम-यमी सन्तानों की कथा वेद वर्णन करता है ? क्या वैदिक काल से पूर्व उनकी उत्पत्ति हो चुकी थी अथवा अलङ्कार है, जैसा कि नवीन लोग कहते हैं कि विवस्वान् सूर्य है, उसका लड़का दिन और लड़की रात्रि है। ऐसा यदि मानते हैं, तो वह अप्रकाशमान निर्जन देश कौनसा है, जहाँ रात्रि गयी ?२−“अर्णवं समुद्रैकदेशमवान्तरद्वीपम्”समीक्षा−यहाँ ‘अर्णवम्’ का अर्थ ‘अवान्तरद्वीपम्’ अत्यन्त गौणलक्षण में ही हो सकता है।३−“जगन्वान् गतवती यमी” यहाँ जगन्वान् पुल्लिङ्ग को स्त्रीलिङ्ग का विशेषण करना शब्द के साथ बलात्कार ही है।४−“ओववृत्याम्=आवर्त्तयामि=त्वत्सम्भोगं करोमि” यहाँ “त्वत्सम्भोगं करोमि=तेरा सम्भोग करती हूँ” यह कहना और सम्भोग की प्रार्थना भी करते जाना यह कितना विपरीत अर्थ है !५−“पितुः=आवयोर्भविष्यतः पुत्रस्य पितृभूतस्य तवार्थाय=हम दोनों के होनेवाले पुत्र का तुझ पितृरूप के निमित्त” यह अर्थ अत्यन्त दुःसाध्य और गौरवदोषयुक्त है।६−अधिक्षमि=अधि पृथिव्यां पृथिवीस्थानीयनभोदरे इत्यर्थः”= “पृथिवीस्थानीय नभोदर में।” द्वीपान्तर में स्थिति और नभोदर में गर्भाधान हो, यह असम्बद्ध अर्थ है।७−“पुत्रस्य जननार्थमावां ध्यायन्नादधीत प्रजापतिः=पुत्रजननार्थ हम दोनों का ध्यान करता हुआ प्रजापति गर्भाधान करे” कितनी असङ्गति है-प्रस्ताव और प्रार्थना पति से और आधान करे प्रजापति ! ॥१॥

ভাবার্থঃ সূর্য উদয় হবার পরে দিন পৃথিবীর উপরভাগে এবং রাত্রি নিচে অবস্থান করে থাকে। গৃহস্থাশ্রমে পতি দ্বারা নম্র হয়ে গৃহস্থ ধর্মের যাচনা পতী করিবে তথা এবং পিতৃ ঋণে অনৃণ হওয়ার জন্য পুত্রের উৎপাদন করো।। ১।।[স্বামী ব্রহ্মমুনি ]

কিছু পৌরাণিক মূর্খ কিছু কাল্পনীক রপকথার গল্প সমৃদ্ধ কিছু হাস্যকর গাথাকে শাস্ত্র হিসেবে মর্যাদা দিয়ে থাকে।যার প্রায় বেশীরভাগ অংশই পাগলের প্রলাপে ভরা যেমন হাতী,ঘোড়া,মশা,মাছি,এমন কি শহরের জন্মও মানুষের গর্ভে,পৃথিবীতে মধু,মদ,দুধের সমুদ্র,সূর্য অপেক্ষা চাঁদ পৃথিবী থেকে বেশী দূরে,সূর্য পৃথিবীকে প্রদক্ষিণ করে প্রভৃতি যা পড়লে পাগলেও অক্কা পাবে।

তার উপর বিভিন্ন নোংরা অশ্লীল বানোয়াট গল্পকে লীলা বলে চালনার পরেও যখন এরা যুক্তি তর্কে পেরে ওঠে না তখন এরা তাদের সমস্ত রাগ বেদের উপর বর্ষন করে।পৃথিবীর অন্যান্য ধর্মের অনুসারীদের মধ্যেও বিভিন্ন মতভেদ রয়েছে উদাহরন স্বরুপ মুসলিমদের মধ্য যত মতভেদই থাকুক না কেন তারা তাদের ধর্ম গ্রন্থের উপর একটা আচও লাগতে দেয় না আর সেখানে কতিপয় হিন্দু নামধারী তারা কতগুলো কাল্পনিক গ্রন্থকে শাস্ত্রের মর্যাদা দিয়ে যুক্তি তর্কে পেরে না উঠে স্বয়ং হিন্দুদের আদি তথা মূল ধর্মগ্রন্থ বেদকে নিয়েই গালিগালাজ করে!!!হিন্দুদের মূল ধর্ম গ্রন্থই বেদ বৈদিক উপনিষদ,মনুসংহিতা সর্বত্রই বেদকে সর্বোচ্চ সম্মান দিয়েছে।স্বয়ং শ্রীকৃষ্ণ,রামচন্দ্র প্রভৃতি মহতী পুরুষ আর তাদেরো পূর্বে সমস্ত বৈদিক ঋষি সবাই বেদকেই মান্য করেছেন আর বর্তমানে কতিপয় পাষন্ডী ভন্ড কতিপয় গ্রন্থকে শাস্ত্ররুপে মানার পর যখন যুক্তি তর্কের অাঘাতে অাহত হয় যখন নিজেদের বানানো শাস্ত্রের অশ্নীলতা অার ভুলের কোন জবাব দিতে পারেনা তখন এরা হিন্দু ধর্মের মূল বেদকে গালিগালাজ করে।

বেদ নিয়ে নিন্দা করে কিন্তু বেদের মূল বিষয়ই এদের জানা নেই!! বেদে কোন স্থান,কাল,পাত্র বা কোন ব্যাক্তি বিশেষ,ইতিহাস,অলৌকিকতার কোন স্থান নেই।আর এরা বেদের এই মূল বিষয়ই উপেক্ষা করে তাদের মনোনীত ব্যাক্তিদের বেদ মন্ত্রে খুজে নিজেদের যুগের সর্ব শ্রেষ্ঠ জোকারে পরিণত করছে।এছাড়াও তারা বেদে অশ্নীলতার অভিযোগ তোলে!!!! যেমণ -

 বেদে বর্ণিত যম-যমীর সুক্তকে তারা ভাই-বোনের অজাচার সম্পর্ক বলে দাবী করে!! নিজেদের ব্রেনের সমস্যা না থাকলে কেউ বেদ মাতার অসম্মান করেনা।তারা কি বলতে চায় সৃষ্টির আদিতে বৈদিক ঋষিরা ঈশ্বরের ধ্যানের মাধ্যমে অজাচার বাণী লাভ করেছে!!?

 বেদ মন্ত্র দ্রষ্টার ২৭ জন ঋষিই হচ্ছেন নারী যারা মানবজাতীর নিকট মাতৃসম পূজনীয়।ওইসব তথাকথিত পৌরাণিকরা কি দাবী করতে চায় যে এমন মহীয়ষী নারীরা অজাচার জ্ঞান তাদের পরবর্তী বংশধরদের শিখিয়ে গেছেন? আর বর্তমানে তথাকথিত বৈষ্ণব গুলোর পরম আরাধ্য শ্রীকৃষ্ণ নিজেওতো বেদকে সম্মান দিয়েছেন। গীতায় তিনি নিজেইতো বলেছেন সমস্ত বেদের মধ্যে আমিই জানার বিষয়, আমিই ঋক,সাম ও যজুর্বেদ।ওদের ব্যাখ্যা ধরে যদি এখন ওই সব পৌরাণিকদের কাছে প্রশ্ন শ্রীকৃষ্ণই যদি জানার বিষয় হয় আর তিনি নিজেই যদি ঋগবেদ হন তাহলে যম-যমীর অজাচার কি তিনিই করেছেন? বেদের নিন্দা করলেতো গীতা অনুযায়ী তাদের আরাধ্যকেই নিন্দা করা হচ্ছে আর বেদের মধ্যে অশ্নীলতা খুজলেতো স্বয়ং তাদের উপাস্যকেই অশ্নীল বলা হচ্ছে আর ওই সকল অজ্ঞানী পৌরাণিকের দল বেদকেই নিন্দা করে!!! যাই হোক এবার মূল বিষয় বিষয়ে আসা যাক-

ঋগবেদ ১০.১০ সুক্তে যম এবং যমীর বর্ণনা আছে যেখানে যমী যমের সন্নিকটে এসে মিলিত হতে চায় যাদের পিতা হচ্ছে বিবস্বত তথা সূর্য।

এখন যে সমস্ত পৌরাণিক উক্ত সুক্তে যম এবং যমীকে ভাই বোনের অজাচার হিসেবে দাবী করে তাদের এ দাবীর মূল উৎস কোথায়? বেদ অনুবাদ করতে গেলে প্রাচীণ গ্রন্থ সমূহ নিঘর্ন্টু,নিরুক্ত,পাণীনি শাস্ত্রের মতন বৈদিক ব্যকরন গ্রন্থের প্রয়োজন হয়।বেদের দুরুহ সংস্কৃত শব্দের প্রকৃত বূৎপত্তিগত শব্দের অর্থ সমূহ সেখানে বিস্তর ব্যাখ্যা সহ রয়েছে।আর বেদের অর্থ এই সমস্ত ব্যাকরণ গ্রন্থ ছাড়া করা কোনদিনো সম্ভব নয় সেই সাথে রেফারেন্স হিসেবে ব্রাহ্মন গ্রন্থেরও প্রয়োজন হয় শব্দের অর্থ করতে তাই কেউ তার নিজস্ব মনগড়া অনুবাদ বা ব্যাখ্যা করে বেদের নামে অপব্যাখ্যা করলেইতো হবে না প্রমাণস্বরুপ এর ব্যাখ্যা দিতে হবে উক্ত নোংরা শব্দের অর্থ কোন বৈদিক ব্যকরণে আছে।আর একমাত্র নিচু মনমানিষকতার ব্যক্তিই কোন প্রমাণছাড়া বেদকে অশ্নীল দাবী করে নিজেদের নোংরামীর পরিচয় দেয়।আর সেই সাথে নিজেদের আরাধ্য শ্রীকৃষ্ণকেও।

প্রথমেই পৌরানিকদের পরম শ্রদ্ধেয় ভাষ্যকার সায়ণের কথা ধরা যাক। সায়ণ নিজেও এখানে যম-যমী কে ভাই বোনের অজাচার হিসেবে মান্য করেন নি ।তার ভাষ্যেও যম কে দিন এবং যমীকে রাত করেছেন। এমনকি ওয়েষ্টার্ণ আইডিওলজিষ্ট যেমন ম্যক্স মূলারও যম-যমী অর্থ রাত আর দিন করেছেন।তাহলে এখানে ওইসব মূর্খ কিসের ভিত্তিতে এমন জঘন্য অপবাদ দেয় বেদকে?

সংস্কৃত হাজারো শব্দের একাধিক অর্থ রয়েছে।সুক্তের বিষয়বস্তু অনুযায়ী উপযুক্ত অর্থ প্রয়োগ হয়। যদিও মহান অশিক্ষিত মূর্খ পৌরাণিকদের দাবী ওই সায়ণের ব্যাক্য দিয়েই শেষ করা যায় কারন ওদের বেদ নিয়েতো বিন্দুমাত্র ধারনা নেই কোন অনুবাদ দিলেই তারা সায়ণের উদ্ভট অনুবাদ খোজে যার অধিকাংশই ভুল গুটিকয়েক বৈদিক ব্যকরণের ধারে কাছ দিয়ে যায়।

চলুন দেখা যাক বৈদিক ব্যকরনে যম-যমীর কি কি অর্থ করা আছে…

পাণীনি (১.৪.৪৮) বিবাহিত দম্পতির নারী পার্টনারকে তথা সঙ্গিনীকে বলা হয় যমী ।  বৈদিক শব্দকোষ ঘেটেও যম শব্দের অর্থ পাণীনি অনুযায়ী বিবাহিত দম্পতির পুরুষ সঙ্গীই পাওয়া গিয়েছে।

এবার দেখা যাক ব্রহ্মণ গ্রন্থে কি অর্থ করা আছে যম-যমীর:-

শতপথ ব্রাহ্মন ৭.২.১.১০ এবং গোপথ ব্রাহ্মন ২.৪.৮এ যম-যমীর অর্থ যথাক্রমে আগুন এবং পৃথিবী করা আছে। তৈত্তরীয় সংহিতা ৩.৩.৮.৩ এও একই কথা বলা আছে।

পুনরায় বৈদিক ব্যকরণ গ্রন্থে আলোকপাত করে করে দেখি সংস্কৃত ভাষায় যম যমীর আর কি অর্থ আছে-

মহাঋষি যাস্ক তার অমর গ্রন্থ নিরুক্ত ৭.২৬ এ অধিদৈবিক অর্থ করে এর ব্যাখ্যা করেছেন। সেখানে বর্ণিত আছে বিবস্বত অর্থ সূর্য করা হয়েছে। নিরুক্ত ১২.১০-১১ অনুযায়ী যখনই যম এবং যমী যুগলদ্বয়কে বিবস্বাত তথা সূর্যের সহিত উল্লেখ করা হয় তখনই রুপকভাবে এটাই পরিস্কার হয়ে যায় সূর্য উদয়ের সাথে সাথেই রাত বা রাতের অন্ধকার অদৃশ্য হয়ে যায়।

উক্ত নিরুক্ততেই পরিষ্কার বর্ননা দেয়া আছে যে বিবস্বতের সাথে যম-যমীর উল্লেখ করা হলে ওখানে দিন এবং রাত অর্থই ধরা হবে। সুতরাং মন্ত্রের বিষয়বস্তু অনুযায়ী এখানে যম-যমীর রাত এবং দিনের অর্থটা উক্ত সুক্তে ধরা যেতে পারে।আর বৈবস্বাত অর্থ সূর্য এটারো প্রমান চাইলে নিরুক্তের উপরোক্ত শ্লোকেও বর্ণিত আছে সেই সাথে নিরুক্ত ১০.২০ এও এর অর্থ সূর্য করা।

নিরুক্ত ভাষ্যকর্তা স্কন্ধস্বামীজী যম যমীকে আদিত্য এবং রাত্রি মেনে (১০।১০।৮) মন্ত্রে ব্যাখ্যা করেছেন। স্বামী ব্রহ্মমুনিও যম যমীকে দিন রাত্রী মেনেছেন।

আবার উক্ত শব্দের আধ্যাতিক আরেকটা অর্থও রয়েছে।

যমো যচ্ছতীতি সত: নিরুক্ত ১০.১৯ 

 অর্থাৎ যম সবকিছু শাষন এবং শৃঙ্খলা বিধান করেন সকল মানুষকে একত্রিত করে লোক থেকে লোকান্তরে নিয়ে যান। 

নিরুক্ত ১০.২০ পরেয়িবাংসং পর্যাগতবন্তম প্রবত উদ্ধত নিবত ইতি অবতির্গতি কর্মাণ। 

অর্থাত যম অর্থই গতি। পতন অভ্যূদয়ের ভিতর দিয়ে মানুষকে নিয়ে চলেন বিচিত্র পথে।

 উক্ত শ্লোকে শ্লোকে এও আছে যে- ’অগ্নিরুপী যম উচ্যতে’ অগ্নিকেও(Fire) তাই যম বলা হয়।উল্লেখ্য উপরিউল্লেখিত ব্রাহ্মন গ্রন্হেও এর অর্থ অগ্নি করা হয়েছে তা বর্ণিত হয়েছে।

নিরুক্ত ১০.২১-যম ইব জাত:। যমো জনিষ্যমাণ: অর্থাত যা জন্মেছে কিংবা যা জন্মাবে অর্থাত জীবনের সম্ভূতি এবং সম্ভাবনার বীজ হলেন যম।

উক্ত সুক্তের কোনখানেই কি যম-যমীকে ভাইবোন বানানো যায় কোনভাবে?? নোংরা মেন্টালিটি দিয়ে যদি বেদের মর্ম না বুঝেই বেদের মনগড়া অপব্যাখ্যা করা হয় তাহলে তাদের মস্তিষ্কেরই সমস্যা আছে। ঋগবেদের বিখ্যাত পুরুষ সুক্তের ১০.৯০.৯ তে বলা আছে যে ঈশ্বর হতেই চারিবেদের উতপত্তি আর এই সব অকর্মারা বলে বেদে অশ্লীলতা আছে!!! স্বয়ং ঈশ্বর হতে যে মহান জ্ঞানের উতপত্তি সমগ্র মানব জাতির কল্যানের জন্য ঈশ্বর কতৃক ঋষিদের কাছে প্রেরিত বেদ নাকি অশ্নীলতায় ভরা!!! ছি ছি এদের মতন কুলনাশকদের জন্যই হিন্দুদের আজ এই অবস্থা।

উক্ত সুক্তে অতি সুন্দর কাব্যিক ভাবে যম এবং যমীর কথোপকথনের বর্ননা দেয়া হয়েছে।এই কথোপকথনের বিষয়বস্তু হচ্ছে রাত্রী এসে দিনের সহিত মিলিত হতে চায় কিন্তু সেটা যতক্ষন পৃথিবী সূর্যের চারিদিকে ঘোরে সেটা কখনো সম্ভব নয়।যম এবং যমী ঠিক তখনই মিলিত হতে পারবে যখন সমস্ত সৃষ্টি অস্তিত্বের ওপারে ফিরে যাবে অর্থাত প্রলয়কালে যখন এ নিয়মের কোন অস্তিস্ত থাকবেনা।মন্ত্রের ব্যাখ্যার্থে এখানে যম-যমীকে দুই ঘনিষ্ট বন্ধু ধরা যেতে পারে, যারা একে অপরের প্রতি ভালোবাসায় জড়িয়ে পড়েছে যমী যমের সাথে মিলিত হতে যাচ্ছে কিন্তু সেটা কখনোই সম্ভব নয় শুধুমাত্র সেই সময়টাতেই সম্ভব যখন মিলিত এবং আলাদা হওয়া হবে এক ও অভিন্ন এবং দূরবর্তী ভবিষ্যতে একমাত্র প্রলয়কলেই এটা সম্ভব হবে কারন তখন আলাদা,বিভক্ত কিংবা বিচ্ছিন্ন হবার কোন অর্থই আর থাকবেনা।

যম যমী

ঋগবেদ ১০/১০(যম যমী সুক্ত)

ओ चि॒त्सखा॑यं स॒ख्या व॑वृत्यां ति॒रः पु॒रू चि॑दर्ण॒वं ज॑ग॒न्वान् ।

 पि॒तुर्नपा॑त॒मा द॑धीत वे॒धा अधि॒ क्षमि॑ प्रत॒रं दीध्या॑नः ॥१०.१०.१॥

আ চিৎসখায়ং সখা ববৃত্যাং তিরঃ পুরু চিদর্ণবং জগন্বান।

পিতুর্নপাতমা দধীত বেধা অধি ক্ষমি প্রতরং দীধ্যানঃ।।

(पुरु) अपने प्रकाश और तेज से अनेक पृथिवी आदि लोकों को (चित्) चेतानेवाले सूर्य ने (तिरः) सुविस्तृत (अर्णवम्) जलमय अन्तरिक्ष को जब (जगन्वान्) प्राप्त किया अर्थात् उसमें स्थित हुआ, तब पृथिवी के निचले भाग में स्थित यमी-रात कहने लगी कि (चित्) हे चेतनाशील ! अन्यों को चेतानेवाले दिवस ! (सख्या) सखिपन के लिये प्रेम से (सखायम्) तुझ सखारूप पति को (आववृत्याम्-उ) आमन्त्रित करती हूँ, अवश्य आप (अधिक्षमि) इस पृथिवीतल पर नीचे आवें, क्योंकि मैं पृथिवी के अधोभाग में हूँ एवं मेरे समीप आकर (प्रतरम्) दुःख से तराने तथा पितृ-ऋण से अनृण करानेवाली योग्य सन्तान को (दीध्यानः) लक्ष्य में रखते हुए (वेधाः) आप मेधावी (पितुः नपातम्) अपने पिता के पौत्र अर्थात् निजपुत्र को (आदधीत) गर्भाधान रीति से मेरे में स्थापन करो, यह मेरा प्रस्ताव है ॥१॥

(पुरु चित्-तिरः-अर्णवम्-जगन्वान्) पुरूणां बहूनाम् ‘सुपां सुपो भवन्तीति’ षष्ठीबहुवचने प्रथमाद्विवचनं पदपाठाग्रहेण षष्ठीबहुवचनप्रत्ययस्य लुक्। चित्-चेतयिता। सूर्यस्तिरस्तीर्णं सुविस्तृतमर्णवम्, अर्णवः समुद्रस्तमन्तरिक्षम् “समुद्र-इत्यन्तरिक्षनामसु पठितम् [निघ० १।३] तथा-अर्णः-जलं तद्वन्तमाकाशं जगन्वान् प्राप्तवान् अन्तरिक्षे स्थित इत्यर्थः। तदा किं जातमित्युच्यते (चित्) हे चेतनशील ! अन्यान् चेतयितो दिवस ! (सखायं सख्या) अहं यमी रात्रिस्त्वां सखायं पूर्वतः सखीभूतं पतिमित्यर्थः, सख्या-सख्याय मित्रत्वाय, सख्यशब्दात् ‘ङे’ स्थाने आकारादेशः “सुपां सुलुक्”-[अष्टा० ७।१।३९]  इत्यनेन। (आ-ववृत्याम्-उ) अतिशयेनावर्तयाम्येव-सुतरामाह्वयामि हि। आङ्पूर्वकवृतुधातोर्लिङि रूपं लडर्थे शपश्श्लुश्च “बहुलं छन्दसि” [अष्टा० २।१।७६] सूत्रेण, व्यत्ययेन परस्मैपदं च (अधिक्षमि) पृथिव्या अधोभागे पृथिव्यधिकृता। कुतः ? यदहमत्र पृथिव्या अधो भागेऽस्मि तस्मान्मत्समीपमागच्छेत्यर्थः (प्रतरम्) प्रकृष्टं तरन्ति जना दुःखमनेनेति प्रतरं योग्यसन्तानं पितृ-णस्योन्नायकं (दीध्यानः) ध्यायन्-लक्षयनिति यावत् (वेधाः) मेधावी (पितुः-नपातम्) जनकस्य नप्तारं स्वकीयपुत्रमित्यर्थः (आदधीत) गर्भाधानरीत्या मयि स्थापयेति गर्भाधानस्य प्रस्तावः ॥

भावार्थभाषाः -सूर्योदय होने पर दिन पृथिवी के ऊपर और रात्रि नीचे होती है। गृहस्थाश्रम में पति से नम्र हो गृहस्थधर्म की याचना पत्नी करे तथा पितृ-ऋण से अनृण होने के लिये पुत्र की उत्पत्ति करे।प्रस्तुत मन्त्र पर सायण ने जो अश्लील अर्थ दिया है, संदेहनिवृत्ति के लिये उसकी समीक्षा दी जा रही है−१−क्या यहाँ विवस्वान् कोई देहधारी मनुष्य है कि जिसके यम-यमी सन्तानों की कथा वेद वर्णन करता है ? क्या वैदिक काल से पूर्व उनकी उत्पत्ति हो चुकी थी अथवा अलङ्कार है, जैसा कि नवीन लोग कहते हैं कि विवस्वान् सूर्य है, उसका लड़का दिन और लड़की रात्रि है। ऐसा यदि मानते हैं, तो वह अप्रकाशमान निर्जन देश कौनसा है, जहाँ रात्रि गयी ?२−“अर्णवं समुद्रैकदेशमवान्तरद्वीपम्”समीक्षा−यहाँ ‘अर्णवम्’ का अर्थ ‘अवान्तरद्वीपम्’ अत्यन्त गौणलक्षण में ही हो सकता है।३−“जगन्वान् गतवती यमी” यहाँ जगन्वान् पुल्लिङ्ग को स्त्रीलिङ्ग का विशेषण करना शब्द के साथ बलात्कार ही है।४−“ओववृत्याम्=आवर्त्तयामि=त्वत्सम्भोगं करोमि” यहाँ “त्वत्सम्भोगं करोमि=तेरा सम्भोग करती हूँ” यह कहना और सम्भोग की प्रार्थना भी करते जाना यह कितना विपरीत अर्थ है !५−“पितुः=आवयोर्भविष्यतः पुत्रस्य पितृभूतस्य तवार्थाय=हम दोनों के होनेवाले पुत्र का तुझ पितृरूप के निमित्त” यह अर्थ अत्यन्त दुःसाध्य और गौरवदोषयुक्त है।६−अधिक्षमि=अधि पृथिव्यां पृथिवीस्थानीयनभोदरे इत्यर्थः”= “पृथिवीस्थानीय नभोदर में।” द्वीपान्तर में स्थिति और नभोदर में गर्भाधान हो, यह असम्बद्ध अर्थ है।७−“पुत्रस्य जननार्थमावां ध्यायन्नादधीत प्रजापतिः=पुत्रजननार्थ हम दोनों का ध्यान करता हुआ प्रजापति गर्भाधान करे” कितनी असङ्गति है-प्रस्ताव और प्रार्थना पति से और आधान करे प्रजापति ! ॥-[ब्रह्ममुनि]

Translation:-[sooryoday hone par din prthivee ke oopar aur raatri neeche hotee hai. grhasthaashram mein pati se namr ho grhasthadharm kee yaachana patnee kare tatha pitr-rn se anrn hone ke liye putr kee utpatti kare.prastut mantr par saayan ne jo ashleel arth diya hai, sandehanivrtti ke liye usakee sameeksha dee ja rahee hai−1−kya yahaan vivasvaan koee dehadhaaree manushy hai ki jisake yam-yamee santaanon kee katha ved varnan karata hai ? kya vaidik kaal se poorv unakee utpatti ho chukee thee athava alankaar hai, jaisa ki naveen log kahate hain ki vivasvaan soory hai, usaka ladaka din aur ladakee raatri hai. aisa yadi maanate hain, to vah aprakaashamaan nirjan desh kaunasa hai, jahaan raatri gayee ?2−“arnavan samudraikadeshamavaantaradveepam”sameeksha−yahaan ‘arnavam’ ka arth ‘avaantaradveepam’ atyant gaunalakshan mein hee ho sakata hai.3−“jaganvaan gatavatee yamee” yahaan jaganvaan pulling ko streeling ka visheshan karana shabd ke saath balaatkaar hee hai.4−“ovavrtyaam=aavarttayaami=tvatsambhogan karomi” yahaan “tvatsambhogan karomi=tera sambhog karatee hoon” yah kahana aur sambhog kee praarthana bhee karate jaana yah kitana vipareet arth hai !5−“pituh=aavayorbhavishyatah putrasy pitrbhootasy tavaarthaay=ham donon ke honevaale putr ka tujh pitrroop ke nimitt” yah arth atyant duhsaadhy aur gauravadoshayukt hai.6−adhikshami=adhi prthivyaan prthiveesthaaneeyanabhodare ityarthah”= “prthiveesthaaneey nabhodar mein.” dveepaantar mein sthiti aur nabhodar mein garbhaadhaan ho, yah asambaddh arth hai.7−“putrasy jananaarthamaavaan dhyaayannaadadheet prajaapatih=putrajananaarth ham donon ka dhyaan karata hua prajaapati garbhaadhaan kare” kitanee asangati hai-prastaav aur praarthana pati se aur aadhaan kare prajaapati ! .]

১) যমী: ভালোবাসা ও চাওয়া নিয়ে আমি নিজের ইচ্ছায় আমার বন্ধুর নিকট এসেছি৷ আমার বন্ধু, যে বিশাল জীবন সমুদ্রের অনেকটা লম্বা পথ পাড়ি দিয়েছে৷ আমি তোমার পৃথিবীর উপর অন্বয়যুক্ত কর্তব্যের সাধন সম্পর্কে জেনে এবং চিন্তা করে আমি আন্তরিকভাবে চাই এবং প্রার্থনা করি তুমি (বিয়ের মাধ্যমে) আমাকে সন্তান দিয়ে সুখী কর এবং উৎপন্ন কর একজন উত্তরাধিকারী ও তোমার পিতৃপুরুষের বংশ রক্ষাকারী৷(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)

পদার্থঃ (পুরু) নিজের প্রকাশ এবং তেজ দ্বারা অনেক গ্রহ পৃথিবী আদি লোককে (চিত্) চিৎবান সূর্য (তিরঃ) সুবিস্তৃত (অর্ণবম্) জলময় অন্তরিক্ষকে যখন (জগন্বান্) প্রাপ্ত করেছে অর্থাৎ যখন তাহাতে স্থিত হয়েছে, তখন পৃথিবীর অধ ভাগে স্থিত যমী রাত বলা হয়ে থাকে (চিত) হে চেতনাশীল! অন্যকে চেতনকারী দিবস! (সখ্যা) সীখপনাতার জন্য প্রেম দ্বারা (সখায়ম্) তোমার সখা রূপ পতিকে (আববৃত্যাম্+উ) আমন্ত্রিত করছি, অবশ্য আপনি (অধিক্ষমি) এই পৃথিবী তল উপর নিচে আসবে এমনকি আমি পৃথিবীর অধোভাগেই এবং আমার সমীপ আসিয়া (প্রতরম্) দুঃখ থেকে তরাইতে তথা পিতৃঋণের অনুক্ষণ কারী যোগ্য সন্তানকে (দীধ্যানঃ) লক্ষে অবস্থিত (বেধাঃ) আপনি মেধাবি (পিতুঃ নপাতম্) আপনার পিতার পাত্র অর্থাৎ নিজ পুত্রকে (আদধীত) গর্ভধান রীতি দ্বারা আমাতে স্থাপন করো, এই আমার প্রস্তাব।। ১।।

ভাবার্থঃ সূর্য উদয় হবার পরে দিন পৃথিবীর উপরভাগে এবং রাত্রি নিচে অবস্থান করে থাকে। গৃহস্থাশ্রমে পতি দ্বারা নম্র হয়ে গৃহস্থ ধর্মের যাচনা পতী করিবে তথা এবং পিতৃ ঋণে অনৃণ হওয়ার জন্য পুত্রের উৎপাদন করো।। ১।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

न ते सखा सख्यं वष्ट्येतत्सलक्ष्मा यद्विषुरूपा भवाति । 

महस्पुत्रासो असुरस्य वीरा दिवो धर्तार उर्विया परि ख्यन् ॥-

ऋग्वेद  मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:2 

ন তে সখা সখ্যং বষ্টয়েৎসলক্ষমা যদ্বিপুরুপা ভবাতি।

মহস্পত্রাসো অসুরস্্য বীরা দিবো ধর্তার উর্বিয়া পরি খ্যন্ ।। ২।।

पदार्थान्वयभाषाः -हे रात्रि ! (ते) तेरा (सखा) ‘मैं’ यह दिन पति (एतत् सख्यम्) इस गर्भाधानसम्बन्धी मित्रता को (न वष्टि) नहीं चाहता (यत्) क्योंकि गर्भाधान में पत्नी (सलक्ष्मा) समान लक्षणवाली अर्थात समान गुण की और (विषुरूपा) विशेष रूपवती अर्थात् सुन्दरी (भवाति) होनी चाहिये, किन्तु आप सुन्दरी नहीं हैं, बल्कि काले रङ्ग की हैं, तथा न मेरे जैसी समानगुणवाली हैं, क्योंकि मैं प्राणियों को चेतानेवाला हूँ और आप निद्रा में मूढ बनाती हैं। ऐसा होते हुए फिर भी यदि मैं गर्भाधान करके मैत्री का स्थापन करूँ, तो ये (उर्विया) पृथिवी और द्युलोक के मध्य में (दिवः-धर्तारः) जो प्रकाश को धारण कर रहे हैं, तथा (महः-पुत्रासः) महान् प्रजापति के पुत्र और (असुरस्य वीराः) सूर्य के वीर सैनिक, सेना में व्यूहनियम के समान चलनेवाले ये नक्षत्रादि तारागण महानुभाव (परिख्यन्) निन्दा कर डालें, यह एक बड़ी आशङ्का है ॥२॥

संस्कृत पदार्था: हे रात्रे ! (ते) तव (सखा) अहमित्येष दिनरूपः पतिः (एतत् सख्यम्) एतद् गर्भाधानरूप मित्रत्वं (न वष्टि) नैव काङ्क्षति। कुतः ? (यत्) यतो हि पत्नी (सलक्ष्मा) समानलक्षणा-समानगुणा, लक्ष्मेति लक्षणपर्यायो यथा वामनीये लिङ्गानुशासने-“लिङ्गस्य लक्ष्म हि समस्य विशेषयुक्तमुक्तं मया परिमितं त्रिदशा इहार्याः” [श्लोक० ३१] (विषुरूपा) विशेषेण सुरूपा सुन्दरीत्यर्थः, ‘वि’ अत्र विशेषार्थे यथा “विसुदूरं गतः” अत्यन्तं दूरं गत इत्यर्थः, (भवाति) भवेत्, “लिङर्थे लेट्” [अष्टा० ३।४।७] इति सूत्रेण लेट्, प्रत्युत भवती तु न सुन्दरी किन्तु कृष्णरूपाऽस्ति, तथा च न मादृशी समानगुणा, कथम् ? अहं तु प्राणिनश्चेतयामि भवती तु तान् स्वापयतीति शेषः। एवं सत्यपि यदि चाहं तेऽनुकूलं सख्यमनुतिष्ठेयं तर्हीमे (उर्विया) द्यावापृथिव्योर्मध्ये “उर्वीति द्यावापृथिवीनामसु पठितम्” [निघ० ३।३०] तस्माच्च  डियाजादेशः, “इयाडियाजीकाराणामुपसङ्ख्यानम्” [वा० ७।१।३९ अष्टा०] ये (महः-पुत्रासः) महतः प्रजापतेः पुत्राः-पुत्रवद्वर्त्तमानाः प्रजारूपाः “मह इति महन्नाम” [निघ० ३।३] (असुरस्य) असून् प्राणान् राति ददातीति तस्य सूर्यस्य “प्राणः प्रजानामुदयत्येष सूर्यः” [प्रश्नो० १।८] (वीराः) वीर्य्यवन्तः सैनिकाः सेनायामिव व्यूहनियमेन गन्तारः (दिवः) प्रकाशस्य (धर्तारः) धारका नक्षत्रादयः (परि ख्यन्) परिभाषेरन्-निन्दयेयुः, “उपसंवादाशङ्कयोश्च” [अष्टा० ३।४।८] ख्या प्रकथनेऽस्मादाशङ्कायां लेट्, तस्माद् हे रात्रे ! क्षम्यतां नैतत् सख्यमिच्छाम्यहम् ॥- ब्रह्ममुनि:

भावार्थभाषाः -स्त्री-पुरुष का विवाह समान गुण-कर्म-स्वभाव और रूप के अनुसार होना चाहिये, विपरीत विवाह असंतोषजनक और समाज में अपवाद और अनादर करनेवाला होता है ॥२॥ समीक्षा (सायणभाष्य)−“सखा=गर्भवासलक्षणेन” यहाँ सखिपद मुख्यवृत्ति से भ्राता की ओर न घटते हुए देखकर सायण को खींचातानी करके उक्त विशेषण लगाना पड़ा तथा “सलक्ष्मा= समानयोनित्वलक्षण; विषुरूपा भगिनीत्वात् विषमरूपा” यहाँ से ‘योनित्व’ और ‘भगिनीत्वात्’ ये अध्याहार पद निकाल दें, तो सायण के मत में एक ही वस्तु के लिये ‘समानलक्षण’ और ‘विषमरूपा’ विपरीत अर्थ होंगे। वास्तव में अपने कल्पनाजन्य अर्थ को सिद्ध करने के लिये उन्होंने यह अनावश्यक अध्याहार किया ॥-[ब्रह्ममुनि]

Translation:-[-stree-purush ka vivaah samaan gun-karm-svabhaav aur roop ke anusaar hona chaahiye, vipareet vivaah asantoshajanak aur samaaj mein apavaad aur anaadar karanevaala hota hai .2. sameeksha (saayanabhaashy)−“sakha=garbhavaasalakshanen” yahaan sakhipad mukhyavrtti se bhraata kee or na ghatate hue dekhakar saayan ko kheenchaataanee karake ukt visheshan lagaana pada tatha “salakshma= samaanayonitvalakshan; vishuroopa bhagineetvaat vishamaroopa” yahaan se ‘yonitv’ aur ‘bhagineetvaat’ ye adhyaahaar pad nikaal den, to saayan ke mat mein ek hee vastu ke liye ‘samaanalakshan’ aur ‘vishamaroopa’ vipareet arth honge. vaastav mein apane kalpanaajany arth ko siddh karane ke liye unhonne yah anaavashyak adhyaahaar kiya .]

২) যম: তোমার বন্ধু তোমার প্রেম, বন্ধুত্ব এবং সংযোগের আহবান গ্রহন করেনা যেহেতু তুমি তার সহিত বৈশিষ্ট্যগত ও গুনগত এবং পরিপূর্নতার দিক থেকে সমপ্রকৃতির নয়, প্রকৃতপক্ষে তুমি হচ্ছ বিপরীত গুনসম্পন্ন৷ হে প্রকৃতির জীবনীশক্তির মহান কর্তা (সূর্য) এর সাহসী সন্তানগন (দিন ও রাত), জ্ঞানালোকে দীপ্তিমান যিনি অন্তরীক্ষ ও পৃথিবীকে আলোকিত করেন, প্রকৃতপক্ষে তিনি এই ধরনের সংযোগের প্রস্তাব বর্জন করেন ৷ বস্তুতঃ তারা নজরে রাখেন, বিস্মিত হন এবং এ ধরনের সংযোগের প্রস্তাব বাতিল করেন৷(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)

পদার্থঃ হে রাত্রি (তে) তোমার (সখা) আমি এই দিন পতি (এতত্ সখ্যম্) এই গর্ভধান সম্বন্ধী মিত্রতাকে (ন বষ্টি) চাচ্ছি না (য়ত্) এমন কি গর্ভধানে পতী (সলক্ষমা) সমান লক্ষণযুক্ত অর্থাৎ সমান গুণের এবং (বিষুরূপা) বিশেষ রূপবতী অর্থাৎ সুন্দরী (ভবাতি) হওয়া উচিত, কিন্তু আপনি সুন্দরী নয় বরং কালো রঙ্গের, তথা আপনি আমার সমান রঙযুক্ত নও, এমন কি আমি প্রাণী কূলের চেতন কর্তা কিন্তু তুমি নিদ্রা দ্বারা মূঢ় বানিয়ে থাক। এরূপ হাবর পরেও যদি গর্ভাধান করে মৈত্রীর স্থাপন করো তো ইহা (উর্বিয়া) পৃথিবী এবং দ্যুলোক মধ্যে (দিবঃ ধতরি) যে প্রকাশের ধারণ করে রেখেছে, তথা (মহঃ পুত্রাসঃ) মহান প্রজাপতির পুত্র, এবং (অসুরস্যবীরাঃ) সূর্যের বীর সৈনিক, সেনাদের বূহ্য নিয়মের সমান চলমান যে নক্ষত্র আদি তারাগণ, মহানুভব (পরিখ্যান্) নিন্দা করে থাকে, ইহা এক বৃহৎ আশংকা ।। ২।।

ভাবার্থঃ স্ত্রী পুরুষের বিবাহ সম গুণ কর্ম স্বভাব এবং রূপের অনুসারে হওয়া উচিত। বিপরীত বিবাহ অসন্তোষজনক এবং সমাজে অপবাদ এবং অনাদরকারী হয়ে থাকে।। ২।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

उशन्ति घा ते अमृतास एतदेकस्य चित्त्यजसं मर्त्यस्य ।

 नि ते मनो मनसि धाय्यस्मे जन्यु: पतिस्तन्व१मा विविश्याः ॥

-ऋग्वेद  मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:3

উশন্তি ঘা তে অমৃতাস এতদেকস্য চিৎয়জসং মর্ত্যস্য।

নি তে মনো মনাসি ধায্যস্মে জন্যুঃ পতিস্তন্ব১মা বিবিশ্যাঃ।। ৩।।

पदार्थान्वयभाषाः -हे पते द्युतिमन्दिवस ! पूर्वोक्त यह विचारणा तो विवाहसम्बन्ध से पहिले ही करनी चाहिये, न कि अब, क्योंकि दाम्पत्यसम्बन्धकाल अर्थात् विवाहकाल में तो मैं इस प्रकार काले रङ्ग की और विपरीत गुणवाली न थी, किन्तु आप जैसी सुन्दरी और समानगुणवाली थी। हे पते ! दैविक नियमों का उल्लङ्घन करने में किसी का भी सामर्थ्य नहीं है, अतः दाम्पत्य सम्बन्ध के अनन्तर इस मेरी पूर्वोक्त सामयिक स्थिति में शङ्का नहीं करनी चाहिए और जो आपने यह कहा है कि ये जो ‘दिवो धर्तारः’ तेजस्वी नक्षत्र आदि हमारी निन्दा करेंगे, सो नहीं, किन्तु (ते) वे (अमृतासः) अमरधर्मी हमारी अपेक्षा मुक्त अव्याहत अर्थात् स्वतन्त्र गति से विचरनेवाले महानुभाव (एतत्) यह (उशन्ति) चाहते हैं, कि (घ) इस ऐसी अवस्था में भी (एकस्य मर्त्यस्य) एक सन्तान का (चित्) तो अवश्य ही (त्यजसम्) गर्भाधान द्वारा मेरे प्रति त्याग हो, ऐसा इनको भी इष्ट है, क्योंकि दाम्पत्यकाल के अनन्तर दैव से उत्पन्न हुआ दोष न देखना चाहिये, अपितु एक सन्तान के लिये तो निःशङ्क गर्भाधान करना ही उचित है, इसलिये जो (ते) तेरा (मनः) मन है, उसको (अस्मे) हमारे (मनसि) मन में (निधायि) स्थिर कर अर्थात् मेरे मनोभाव के अनुकूल अपना मनोभाव बना और (जन्युः) पुनर्नव रूप में प्रकट होनेवाले (पतिः) तू मेरे पति (तन्वम्) मेरी काया में (आविविश्याः) सुतरां सम्यक् प्रकार से प्रवेश कर ॥[- ब्रह्ममुनि]

संस्कृत पदार्था: -हे पते दिवस ! पूर्वोक्तेयं विचारणा तु दाम्पत्यसम्बन्धात्प्रागेव कर्त्तव्या न तु सम्प्रति, कुतः ? दाम्पत्यसम्बन्धकाले तु नाहमेवं कृष्णारूपाऽसमानगुणा वाऽऽसं किन्तु रूपेण तु भवादृशी विषुरूपा सुन्दरी तथा सलक्ष्मा समानलक्षणैवाऽऽसम्, प्रत्युत हे पते ! दैविकनियमानुल्लङ्घयितुं न कस्यापि सामर्थ्यम्। तस्माद्विवाहसम्बन्धानन्तरमियं शङ्का न कार्या। यच्च भवान् ब्रवीति यदिमे दिवो धर्तारो नक्षत्रादयोऽस्मदपेक्षया ये (अमृतासः) अमराः सन्ति, (एतत्-ते घ) एतेऽपि “ऋचि तुनुघमक्षुतङ्कु.....” [अष्टा० ६।३।१३१] इति दीर्घः, (एकस्य मर्त्यस्य) एकस्य मनुष्यरूपस्य सन्तानरूपस्य (चित्) तु (त्यजसम्) त्यागं (उशन्ति) काङ्क्षन्ति, अर्थात् एकस्मै बालकाय तु गर्भाधानमवश्यं कार्य्यमितीष्टं तेषामपि, कथम् ? दाम्पत्यकालानन्तरं दैवादुत्पन्नो दोषो न द्रष्टव्यः प्रत्युतैकापत्योत्पत्त्यर्थं तु निःशङ्कं गर्भाधानं कार्यम्। तस्माद्यत् (ते) तव (मनः) इच्छाऽस्ति, ताम् (अस्मे) अस्माकम् “सुपां सुलुक्.....” [अष्टा० ७।१।३९] इत्यनेन ‘आम्’ स्थाने ‘शे’ आदेशः, (मनसि निधायि) मनसि मनोभावानुकूल्येन निधेहि-स्थिरीकुरु, “व्यत्ययो बहुलम्” [अष्टा० ३।१।८५] इत्यनेन लकारव्यत्ययो लोडर्थे लुङ्, “बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि” [अष्टा० ६।४।७५] अनेनाऽडभावः, तथा च (जन्युः-पतिः) मयि पुनर्जायमान हे पते ! त्वं मे (तन्वम्) शरीरम् (आविविश्याः) आसमन्तात् सुतरां प्रविश। जायते-इति जन्युः “यजिमनिशुन्धिजनिभ्यो युच्” [उ० ३।२०] पतिविशेषणमेतत्, न तु जनीशब्दस्य षष्ठ्यां कश्चिन्निर्देशो जन्युरिति व्युत्पत्तुं शक्यते तथा जायते जन्युरित्यत्र प्रमाणम्-“पतिर्जायां प्रविशति गर्भो भूत्वा स मातरम्। तस्यां पुनर्नवो भूत्वा दशमे मासि जायते।” [ऐत० ३३।१] ॥

भावार्थभाषाः -विवाह के अनन्तर किसी रोगादि से पत्नी कुरूप हो जावे, तो भी कम से कम एक पुत्र तो उत्पन्न करें, ऐसी व्यवस्था धर्मोपदेश से और शासन से करें ॥३॥ समीक्षा (सायण भाष्य)−“एकस्य चित्सर्वस्य जगतो मुख्यस्यापि प्रजापत्यादेः स्वदुहितृभगिन्यादीनां सम्बन्धोऽस्तीति शेषः” ‘एकस्य चित्’ यहाँ एक का अर्थ मुख्य करके प्रजापति आदि का अप्रासङ्गिक अध्याहार किया है। तथा ‘जन्युरिति लुप्तोपममेतत् जन्युरिव यथा जनयिता प्रजापतिः’ यहाँ प्रथम तो लुप्तोपमा गौरव है, दूसरे ‘जायते-इति जन्युः=जन्+युच् से युच् प्रत्यय हुआ है, णिजन्त से नहीं। जो यह जनयिता अर्थ किया है, वह तथा उपयुक्त अध्याहार अपनी कल्पनासिद्धि के लिये खींचातानी है ॥[ १०.१०.३]

Translation:-[-vivaah ke anantar kisee rogaadi se patnee kuroop ho jaave, to bhee kam se kam ek putr to utpann karen, aisee vyavastha dharmopadesh se aur shaasan se karen .3. sameeksha (saayan bhaashy)−“ekasy chitsarvasy jagato mukhyasyaapi prajaapatyaadeh svaduhitrbhaginyaadeenaan sambandhosteeti sheshah” ‘ekasy chit’ yahaan ek ka arth mukhy karake prajaapati aadi ka apraasangik adhyaahaar kiya hai. tatha ‘janyuriti luptopamametat janyuriv yatha janayita prajaapatih’ yahaan pratham to luptopama gaurav hai, doosare ‘jaayate-iti janyuh=jan+yuch se yuch pratyay hua hai, nijant se nahin. jo yah janayita arth kiya hai, vah tatha upayukt adhyaahaar apanee kalpanaasiddhi ke liye kheenchaataanee hai .]

৩) যমী: পৃথিবী এবং অন্তরীক্ষের শ্বাশত ধারনকারী আশা করেন যে প্রতিটা মরনশীল জীবের অন্ততঃ একজন উত্তরাধিকারী সন্তান রেখে যাওয়া উচিত৷ আমি আমাতে গ্রহন করেছি তোমার মন এবং আত্মাকে৷ তাই প্রার্থনা করি এস আমার সাথে শারিরীকভাবে মিলিত হও তোমার শিশুর জন্মদানকারী স্বামী হিসেবে৷(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)

পদার্থঃ (তে) এ (অমৃতাসঃ) অমর ধর্মী আমাদের অপেক্ষা মুক্ত ব্যবহার অর্থাৎ স্বতন্ত্র গতিদ্বারা বিচরণকারী মহানুভব (এতত্) এই (উশন্তি) চায় যে, (ঘ) এরূপ অবস্থায়ও (একস্য মর্তস্য) এক সন্তানকে (চিত্) তো অবশ্যই (ত্যজসম্) গর্ভধান দ্বারা আমার প্রতি ত্যাগ হোক, এমন কি দাম্পত্যকালে অনন্তর দৈবে উৎপন্ন হওয়া দোষ দেখানো চাই না কিন্তু এক সন্তানের জন্য নিঃশঙ্ক গর্ভধান করা উচিত। এজন্য যে (তে) তোমার (মনঃ) মন তাহা (অস্মে) আমার (মনসি) মনে (নিধায়ি) স্থির কর অর্থাৎ আমার মনোভাবের অনুকূল তোমার মনোভাকেও বানাও এবং (জন্যুঃ) পুণঃ নবরূপে প্রকটমান (পতি) তুমি আমার পতি (তন্বম্) আমার কায়াতে (আবিবিশয়াঃ) সুতারং সম্বক প্রকাশে প্রবেশ কর।। ৩।।

ভাবার্থঃ বিবাহের অনন্তর কোন রোগে পতী পুরুষ যদি অক্রান্ত হয়ে থাকে তো কম পক্ষে এক পুত্র তো উৎপন্ন করিবেই এই ব্যবস্থা ধর্ম উপদেশ এবং শাসন দ্বারা করিবে।।৩।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

न यत्पुरा चकृमा कद्ध नूनमृता वदन्तो अनृतं रपेम ।

 गन्धर्वो अप्स्वप्या च योषा सा नो नाभि: परमं जामि तन्नौ ॥

-ऋग्वेद  मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:4

নয়ৎপুরা চকৃমা কদ্ধ নূনমৃতা বদন্তো অনৃতং রপেম।

গান্ধর্বো অপ্স¦প্যা চ য়োষা সা নো নাভিঃ পরমং জামি তন্নৌ।। ৪।।

पदार्थान्वयभाषाः -हे प्रिये पत्नि ! (पुरा) पूर्व दाम्पत्यकाल में (ऋता वदन्तः) वेदमन्त्रों को उच्चारण करते हुए अर्थात् प्रजोत्पत्ति-निमित्त ईश्वरीय नियमों को स्वीकारते हुए (यत्) जो गार्हस्थ्य अर्थात् सन्तानोत्पादकरूप व्रत (चकृम) हम ने किया था, उसको (नूनम्) आज (अनृतम्) वेदविरुद्ध निषेधवचन (न) नहीं (रपेम) कह सकते, अर्थात् हे प्राणप्रिये ! मैंने यह निश्चय किया है कि हमने जो दाम्पत्य वेदमन्त्रों-ईश्वरीय नियमों से गर्भाधान के लिये प्रतिज्ञाबद्ध किया था, सो उसको उल्लङ्घन से इस समय नकाररूप अर्थात् निषेधरूप अशास्त्रवचन कथंचित् नहीं बोल सकते, किन्तु गर्भाधान के लिये उद्यत हैं। प्रत्युत (गन्धर्वः) गर्भाधान सम्बन्ध का इच्छुक मैं तेरा पति (अप्सु) अन्तरिक्ष में (योषा च) और तू गर्भाधान को चाहनेवाली मेरी पत्नी भी (अप्या) अन्तरिक्ष में है, एवं हम दोनों ही जलप्रवाह की नाई निरन्तर गति कर रहे हैं तथा जिस पृथिवी के नीचे ऊपर की ओर हम दोनों की (नाभिः) नाभि है, क्योंकि अरारूप धुरी की नाई दिन और रात हम दोनों पति-पत्नी इस पृथिवी के चारों ओर चक्र काटते हैं, (तत्) बस वह यह (नौ) हम दोनों के मध्य में (परमम्) अत्यन्त (जामि) असमानजातीय-व्यवधायक अर्थात् गर्भाधानक्रिया में रुकावट डालनेवाला पदार्थ है, क्योंकि दो व्यक्तियों के संयोगाभाव का कारण व्यवधायक मध्य में बैठा हुआ असमानजातीय ही होता है, जैसे ‘नुद’ में “न्द्” इन दोनों हलों के संयोग का व्यवधायक-असमानजातीय ‘उ’ अच् है। हे प्रिये। मैं गर्भाधान संयोग के लिये उद्यत हूँ, किन्तु यह पृथिवी दोनों के मध्य में स्थित हुई गर्भाधान संयोग की अत्यन्त बाधक है। जिसके चारों ओर हम दोनों दैविक नियम से घूमते हैं। हा ! शोक, क्या करें, हम दोनों ही यहाँ विवश हैं ॥[ऋग्वेद १०.१०.४]

संस्कृत पदार्थान्वयभाषाः -हे रात्रे पत्नि ! (ऋता वदन्तः पुरा यत्-चकृम) ऋता-ऋतानि वेदान् मन्त्रानिति यावत् “शेश्छन्दसि बहुलम्” [अष्टा० ६।१।६८] इत्यनेन शेर्लोपः, वदन्तः-उच्चारयन्तः पुरा-इदानीन्तनात्पूर्वे दाम्पत्यकाले यद् गार्हस्थ्यं सन्तानोत्पादनरूपं व्रतं चकृम कृतवन्तः, “अस्मदो द्वयोश्च” [अष्टा० १।२।५९] अनेन द्विवचने बहुवचनम्, तत् (नूनं कत्-ह न-अनृतं रपेम) तद् गार्हस्थ्यव्रतं नूनमद्यतनं नूनमित्यस्यार्थोऽद्यतनं [निरु० १।६] कत्-ह-कुतोऽपि ‘कच्चित्-कुतश्चित्’ इत्यस्मात् कुतश्चिदर्थकात् ‘कत्-चित्’ शब्दाद्योगविभागः। “योगविभागादिष्टसिद्धिः” [महाभाष्य] न-अनृतं वेदविरुद्धं नकाररूपं वचनं रपेम-रपितुं वक्तुमर्हेम “अर्हे कृत्यतृचश्च” [अष्टा० ३।३।१६९] अनेनार्हार्थे लिङ्, अर्थात्-अच्छ हे प्राणप्रिये ! अहं निश्चितवान् यदस्माभिर्दाम्पत्यं वेदमन्त्रैर्गर्भाधानार्थं प्रतिज्ञातं तदतिक्रम्य सम्प्रति नकाररूपमशास्त्रवचनं न कुतोऽपि वक्तुमर्हेम किन्तु गर्भाधानायोद्यतः स्मः, प्रत्युत हा शोकं (गन्धर्वः-अप्सु) पतिरहमन्तरिक्षे “आप इत्यन्तरिक्षनाम” [निघ० १।३] (अप्या च योषा) त्वं पत्न्यप्यन्तरिक्षे (सा नो नाभिः) सेयं पृथिवी नावावयोर्नाभिरस्ति यत आवामरारूपावहोरात्रौ तस्याः परितश्चक्रं वर्तेवहि (नौ तत्परमं जामि) नावावयोर्मध्ये तत् परममत्यन्तं जामि-असमानजातीयकं व्यवधायकं गर्भाधानक्रियायामितिशेषः। “जामि.... वाऽसमानजातीयस्य..... उपजनः” [निरु० ४।२०] द्वयोर्बहूनां वा संयोगाभावकारणं व्यवधायकमेव भवति तच्चासमानजातीयं यथा ‘नुद्’ अत्र न्द् अनयोः द्वयोः संयोगाभावकारणम् ‘उ’ अज्रूपं व्यवधायकमसमानजातीयमेवेति। हे प्रियेऽहं गर्भाधानसंयोगायोद्यतोऽस्मि किन्तु येयं पृथिवी यस्याः परित आवां दैवनियमेन भ्रमावः, साऽऽवयोर्मध्येऽत्यन्तं व्यवधायकं वस्तु गर्भाधानसंयोगस्यास्ति, किं करवाव विवशताऽत्रावयोः ॥

भावार्थभाषाः -विवाह वेदमन्त्रों द्वारा प्रतिज्ञापूर्वक हो, प्रतिज्ञाओं का उल्लङ्घन कभी न हो। कारणवश दूर-दूर पर भी स्नेहसमाचार बना रहे। दिन-रात पृथिवी के साथ समकक्ष में होते हैं, पर उनके ओर-छोर मिले रहते हैं, यही प्रातः-सायं कहलाते हैं ॥४॥

Translation:-[vivaah vedamantron dvaara pratigyaapoorvak ho, pratigyaon ka ullanghan kabhee na ho. kaaranavash door-door par bhee snehasamaachaar bana rahe. din-raat prthivee ke saath samakaksh mein hote hain, par unake or-chhor mile rahate hain, yahee praatah-saayan kahalaate hain .]

৪) যম: পবিত্র সৃষ্টির নিয়ম মেনে এবং বর্তমানেও তা পালন করে পূর্বে এমন কাজ আমরা কখনই করতে পারি নি, কিভাবে সত্য এবং নিয়ম ভঙ্গ করে এখন তা করব ? পৃথিবীকে ধারনকারী সূর্য এখন মধ্য গগনে তাই আমি হই উজ্জ্বল দিন, চাঁদও আছে সেখানে তাই তুমি হও মোহনীয় রাত্রি৷ কিন্তু পৃথিবীর সাধারন অক্ষ তোমার এবং আমার মাঝে অবস্থিত এবং তোমার ও আমার অবস্থান একদম বিপরীতমুখী৷ (অর্থাৎ আমরা মিলিত হতে পারব না যতক্ষন পৃথিবীটা ঘুরছে)(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)

পদার্থঃ হে প্রিয় পতি! (পুরা) পূর্ব দাম্পত্যকালে (ঋতা বদন্তঃ) বেদ মন্ত্রকে উচ্চারণ করে প্রজা উৎপত্তির নিমিত্তে ঈশ্বরীয় নিয়মকে স্বীকার করে (য়ত্) যে গার্হস্থ্য অর্থাৎ সন্তান উৎপাদক রূপ ব্রত (চকৃম) আমাদের জন্য করেছিল তাহাকে (নূনম্) আজ (অনৃতম্) বেদ বিরুদ্ধ নিষেধ বচন (ন) না (পরমে) বলতে পরবে, অর্থাৎ হে প্রাণ প্রিয়ে! আমি ইহা নিশ্চয় করেছি যে, আমরা যে দাম্পত্য বেদমন্ত্র নিয়ম দ্বারা গর্ভধান সংস্কারের জন্য প্রতিজ্ঞাবদ্ধ হয়েছিলাম তাহাকে উলঙ্ঘণ করে এই সময় নরকরূপ অর্থাৎ নিষেধরূপ অশাস্ত্রীয় বচন বলতে পারব না। কিন্তু আমরা গর্ভধানের জন্য উদ্যত। প্রযুক্ত (গন্ধর্বঃ) গর্ভধান সম্বন্ধের ইচ্ছুক আমি তোমার পতি (অপ্সু) অন্তরিক্ষে (য়োষা চ) এবং তুমি 

গর্ভধানের কামনাকরী আমার পতী ও (অপ্যা) অন্তরিক্ষে এবং আমরা দুজনই জল প্রবাহের ন্যায় নিরন্তর গতি করতে রয়েছি তথা যে পৃথিবীর নিচে উপরের দিকে আমরা দুজন (নাভিঃ) নাভি এমনকি অরা রূপী ঘূর্ণনের ন্যায় দিন এবং রাত আমরা দুজন পতি পতী এই পৃথিবীর চারিদিকে ঘুরছি (তত্) এই যে (নৌ) আমাদের দুজনের মধ্যে (পরম্) অত্যান্ত (জাভি) অসমান জাতীয় ব্যবধায়ক ।। ৪।।

ভাবার্থঃ বিবাহ বেদ মন্ত্র দ্বারা প্রতিজ্ঞাপূর্বক হোক, প্রতিজ্ঞার উলঙ্ঘন যেন কখন না হয়। কারণ বশত দূর দূর হবার পরেও হে সমাচার হতে থাকে, দিন রাত্রি পৃথিবীর সাথে সমকক্ষে হয়ে থাকে; পরে তাহাদের চারদিকেও মিলন হয়ে থাকে ইহাকে প্রাতকাল এবং সায়ং কাল বলা হয়।।৪।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

गर्भे नु नौ जनिता दम्पती कर्देवस्त्वष्टा सविता विश्वरूपः ।

 नकिरस्य प्र मिनन्ति व्रतानि वेद नावस्य पृथिवी उत द्यौः ॥-

ऋग्वेद  मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:5

গর্ভে নু নৌ জনিতা দংপতী কর্দেব¯তাষ্টা  সবিতা বিশ্বরূপঃ।

নকিরস্য প্র মিনন্তি ব্রতানি বেদ নাকস্য পৃথিবী উত দৌঃ।। ৫।।

पदार्थान्वयभाषाः -(विश्वरूपः) संसार को प्रकट करनेवाला (त्वष्टा) सबके कृत्यों का नियामक (सविता) विवस्वान् (कः) प्रजापति (देवः) देव (गर्भे नु) गर्भ में ही अर्थात् पृथिवीतल पर आने से पूर्व ही (नौ) हम दोनों को (दम्पती) पति-पत्नी (जनिता) बना चुका है। हा ! दैव नियम कैसे हैं ? कि पूर्व ही से दाम्पत्य सिद्ध होने पर भी मैं गर्भाधानरहित या सन्तानशून्य रह जाऊँ। हा ! मुझे यह दुःख सहन नहीं होता है। हम प्रजापति के सम्पादित दाम्पत्यफल के बिना ही इस घने दुःखपङ्क में रह जावेंगे। (नकिः) तो फिर (अस्य) इस प्रजापति के (व्रतानि) सारे नियम (प्रमिनन्ति) टूट जाने चाहिएँ। क्योंकि हम तो झूठ बोलते ही नहीं कि हमारा दाम्पत्य प्रजापति ने स्थिर किया था, जिसके गर्भाधानफल के लिये हम विलाप कर रहे हैं, अपितु (अस्य) इस प्रजापति का (पृथ्वी-उत-द्यौः) द्यावापृथिवी यह एक मिथुन अर्थात् जोड़ा भी (नौ) हम दोनों ‘दिन-रात’ के दाम्पत्य को (वेद) जानता है, क्योंकि हमारे दोनों के विवाह को इस जोड़े ने देखा है, अतः यह द्यावापृथिवी मिथुन भी हमारा साक्षी है ॥५॥

संस्कृत पदार्थान्वयभाषाः -(विश्वरूपः) विश्वं संसारं रूपयति प्रकटयतीति विश्वरूपः (त्वष्टा) त्वक्षति सर्वेषां पदार्थानां कृत्यानीति त्वष्टा (सविता) विवस्वान् (कः) प्रजापतिः “प्रजापतिर्वै कः” [गोप० १।२२] (देवः) दिव्यगुणः (गर्भे नु नौ दम्पती जनिता) गर्भे हि-आवां पतिपत्न्यौ जनिता-जनयिता सम्पादयिता, यथा चान्यत्र वेदेऽप्युक्तम्-“त्वष्टा जायामजनयत् त्वष्टास्यै त्वां पतिम्” [अथर्व० ६।७८।३] जनिता मन्त्रे सूत्रेण णिजन्तो निपातितः। हा, दैवनियमान्। पूर्वतोऽपि दाम्पत्ये सिद्धेऽत्राहं गर्भाधानरहिता सन्तानशून्या वा तिष्ठेयम्। हा ! न मर्षये दुःखमेतत् (नकिः-अस्य व्रतानि प्र मिनन्ति) ‘नकिर्’ अव्ययमाकाङ्क्षायाम्, यद्येवमेव दुःखपङ्के प्रजापतिसम्पादितदाम्पत्यस्य फलमन्तरेणावां स्थास्यावः। नकिर्नोचेत्तर्ह्यस्य प्रजापतेर्व्रतानि-सर्वे नियमाः प्रमिनन्ति-प्रहिंसेयुर्विनश्येयुरिति सम्भाव्यमेतत्, “मीङ् हिंसायाम्” [क्र्यादिः] तस्माल्लिङर्थे लेट् “सिब्बहुलं लेटि” [अष्टा० ३।१।३४] अनेन च ह्रस्वः (अस्य पृथिवी उत द्यौः-नौ वेद) न चावामत्रासत्यवादिनौ, कुतः ? अस्य प्रजापतेर्यद् द्यावापृथिव्यौ मिथुनमस्ति तद्-मिथुनं नावावां दम्पतीति वेद जानाति। यत्-आवयोर्दाम्पत्यं विवाहं दृष्टवत् तस्मात्तन्मिथुनमावयोः साक्षि ॥

भावार्थभाषाः -सृष्टि में जोड़े पदार्थ ईश्वरीय व्यस्था से हैं, उनके टूटने से सृष्टि नहीं चलेगी। ऐसे ही गृहस्थ-नियम का भी उल्लङ्घन न करें। वर-वधू का विवाह अन्य विवाहित जनों के साक्ष्य में होना चाहिए, संन्यासी व ब्रह्मचारी का विवाह में साक्ष्य अपेक्षित नहीं ॥५॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-“मातुरुदरे सहवासजनित्वं दम्पतित्वं पृथिवी भूमिर्वेद जानाति, उतापि च द्यौर्द्युलोकोऽपि जानाति।” प्रस्तुत व्याख्या में द्यावापृथिवी सहवासजनित दम्पतित्व कैसे जानते हैं, इस बात को सायण अपनी कल्पनासिद्धि के आग्रह के कारण स्पष्ट न कर सके।

Translation:-[srshti mein jode padaarth eeshvareey vyastha se hain, unake tootane se srshti nahin chalegee. aise hee grhasth-niyam ka bhee ullanghan na karen. var-vadhoo ka vivaah any vivaahit janon ke saakshy mein hona chaahie, sannyaasee va brahmachaaree ka vivaah mein saakshy apekshit nahin .5. sameeksha (saayanabhaashy)-“maaturudare sahavaasajanitvan dampatitvan prthivee bhoomirved jaanaati, utaapi ch dyaurdyulokopi jaanaati.” prastut vyaakhya mein dyaavaaprthivee sahavaasajanit dampatitv kaise jaanate hain, is baat ko saayan apanee kalpanaasiddhi ke aagrah ke kaaran spasht na kar sake.]

৫) যমীঃ আমাদের (দিনও রাতের) উৎপন্নকারী মহাবিশ্বের সৃষ্টিকর্তা সবিতা, বিভিন্ন আকৃতির পদার্থের সৃষ্টিকর্তা, এবং সৃষ্ট পদার্থসমূহের ধারনকর্তা তিনিই আমাদেরকে যুগল হিসেবে তৈরী করেছেন প্রকৃতির গর্ভ থেকে এবং সেখান হতেই আমাদেরকে এই পার্থিব গৃহের প্রহরীস্বরূপ করেছেন ৷ ঈশ্বরের এ সুশৃঙ্খলিত নিয়ম এখন আর কেউ ভাঙতে পারবেনা ৷ তারা এটি করেনা ৷ মাতৃ পৃথিবী এবং পিতৃস্বরূপ নৈসর্গিক সূর্য আমাদের পরিপুরকতা সম্পর্কে জানেন ৷(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)

পদার্থঃ (বিশ্বরূপঃ) সংসারকে প্রকট কারী (ত্বষ্টা) সর্ব কৃত্যের নিয়ামক (সবিতা) বিবস্বান (কঃ) প্রজাপতি (দেবঃ) দেব (গর্ভ নু) গর্ভেই অর্থাৎ পৃথিবী তলে আনিবার পূর্বেই (নৌ) আমাদের দুজনকে (দম্পতী) পতি পতী (জনিতা) বানিয়েছে। হ্যা! দৈব নিয়মে কিভাবে? কি পূর্ব থেকেই দাম্পত্য সিদ্ধ হবার পরও আমি গর্ভধান রহিত যা সন্তান শূন্য রয়ে যাব!  হ্যা আমার এই দুঃখ সহ্য হবে না। আমরা প্রজাপতির সম্পাদিত দাম্পত্য ফল বিনা ই এই ধরণের দুঃখ পঙ্ক হয়ে রয়ে যাবে। (নকিঃ) তো ফিরে (অস্য) এই প্রজাপতির (ব্রতানি) সকল নিয়ম (প্রমিনন্তি) ছিন্ন হয়ে যেতে চাইবে। এমনকি আমরা মিথ্যা বলছি না; আমাদের দাম্পত্য প্রজাপতি স্থির করে দিয়েছিলেন যাহার গর্ভধান ফলের জন্য আমরা বিলাপ করে থাকি, কিন্তু (অস্য) এই প্রজাপতিকে (পৃথিবী উত দৌঃ) দ্যাবাপৃথিবী এই এক মিথুন অর্থাৎ জোড়া ও (নৌ) আমরা দুজনে দিন রাত দাম্পত্যকে (বেদ) জানি, এমনকি আমাদের দুজনের বিবাহকে এই জোড়া দেখিয়ে দিয়েছে অতঃ এই দ্যাবাপৃথিবী মিথুন ও আমাদের সাক্ষী।। ৫।।

ভাবার্থঃ সৃষ্টতে জোড়া পদার্থ ঈশ্বরীয় ব্যবস্থায় হয়েছে, এই জোড়া বিনা সৃষ্টি কার্য চলতে পারে না। এজন্য গৃহস্থগণ নিয়মের উলঙ্ঘন করিবে না। বর বধূর বিবাহ অন্য বিবাহিত জনের সাক্ষ্যে হওয়া উচিত, সন্যাসী ও ব্রহ্মাচারী বিবাহে সাক্ষ্যে অপেক্ষিত নয়।।৫।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

को अस्य वेद प्रथमस्याह्न: क ईं ददर्श क इह प्र वोचत् ।

 बृहन्मित्रस्य वरुणस्य धाम कदु ब्रव आहनो वीच्या नॄन् ॥

-ऋग्वेद  मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:6

কো অস্য বেদ প্রথমস্যাহ্ন ক ই দদর্শ ক ইহ প্র বোচত্।

বৃহমগ্নিত্রস্য বরুণস্য ধাম কদু ব্রত আহনো বীচ্যা নৃন্ ।। ৬।।

पदार्थान्वयभाषाः -हे दिवस ! यद्यपि द्यावापृथिवी मिथुन हमारा साक्षी है, प्रत्युत हा ! (इह) हमारे साथ सम्बन्ध रखनेवाले इस अन्तरिक्ष में (अस्य प्रथमस्य-अह्नः) इस प्रथम दिन अर्थात् सृष्टि के आरम्भ में हुए इस विवाह को (कः) कौन (वेद) जानता है ? अर्थात् कोई नहीं जानता और (ईम्) उस गत विवाह को (कः) किसने (ददर्श) देखा है, तथा (कः) कौन ही (प्रवोचत्) सुनकर कह सके कि हाँ इनका विवाह हुआ, अर्थात् कोई नहीं, क्योंकि संसार प्रत्यक्षवादी है। जो कुछ प्रत्यक्ष देखता है, उसी को कहता है। (मित्रस्य) मित्र का और (वरुणस्य) वरुण का (धाम) स्थान (बृहत्) दूर है। (आहनः) हे हृदयपीडक पते ! (कत्) कैसे (उ) ही कोई उस स्थान को जाकर वहाँ के (नॄन्) मनुष्यों को (वीच्य) सम्मुख करके उनको (ब्रवः) हमारा यह दुःख-वृत्तान्त कहे। मित्र अर्थात् सूर्य तेरा पिता पूर्व दिशा में और वरुण मेरा पिता पश्चिम में है। इस प्रकार अत्यन्त दूर हम दोनों के इन पितृकुलों में जाकर जो इस दुःखवृत्तान्त को सुना सके, ऐसा हमें कोई नहीं दिखलाई पड़ता। दिन का पिता मित्र ‘सूर्य’ और रात्रि का पिता वरुण है ॥६॥

संस्कृत पदार्थान्वयभाषाः -हे दिवस ! यद्यपि द्यावापृथिव्याविति मिथुनमावयोः साक्षि, प्रत्युत हा ! (इह) इहास्मत्सम्बद्धेऽन्तरिक्षे तु (अस्य प्रथमस्य-अह्नः) पूर्वस्य विवाहसमयस्य वृत्तम् (कः-वेद) को जानाति ? न कोऽपीत्यर्थः, तथा च (कः-ईम्) गतं विवाहं कः खलु (ददर्श) दृष्टवान् न कोऽपीति भावः, अपि च (कः-प्र वोचत्) कश्च श्रुत्वा प्रवोचत् यद् जातोऽनयोर्विवाह इति प्रवक्तुमर्हति, न कोऽपीत्येव, कुतः ? प्रत्यक्षवादिनो वै संसारिणः प्रत्यक्षं यत्पश्यन्ति तद्वदन्तीति (मित्रस्य वरुणस्य धाम बृहत्) मित्रावरुणयोर्धाम स्थानं बृहद् लम्बायमानं दूरमित्यर्थः (आहनः) हे हृदयपीडक पते ! (कत्-उ) कुतो हि तद् धाम गत्वा तत्रस्थान् (नॄन् वीच्य) जनान् वीक्ष्य सम्मुखीकृत्य तान् (ब्रवः) कश्चिद् ब्रूयादेतदावयोर्दुःखवृत्तान्तमिति। मित्रः सूर्य्यस्ते पिता पूर्वस्यां दिशि वरुणश्च मे पिता पश्चिमायां दिशि, एवमुभयोः स्थानं गत्वैतद्दुःखवृत्तान्तं कः श्रावयेत् ? न कश्चिदपि तत्र गन्तुमस्माकमत्र विद्यते। मित्रः सूर्य्योऽत्र प्रमाणम्-“मित्रो दाधार पृथिवीमुत द्याम्” [ऋ० ३।५९।१] अत्र दयानन्दर्षिणाऽप्यस्य सूर्य एवार्थो लिखितः। दिनस्य पिता मित्रः, रात्रेः पिता वरुणः, इत्थमेव तैत्तिरीयेऽप्युक्तम्-“मैत्रं वा अहः, वारुणी रात्रिः” [तै० ब्रा० १।७।१०।१] ॥

भावार्थभाषाः -स्त्री-पुरुषों के विवाहसम्बन्ध दूर स्थान पर होना चाहिए, निकट स्थानवालों का विवाहसम्बन्ध उपयोगी नहीं होता। कभी संकट होने पर पितृकुलों को सहायक बनना चाहिए ॥६॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-“मित्रस्य वरुणस्य मित्रावरुणयोर्बृहन्महद्धाम स्थानमहोरात्रं यदस्ति।” यहाँ “दिन और रात मित्रावरुण के धाम हैं” यह सायण का कथन उनकी अभीष्ट व्याख्या से विपरीत है, क्योंकि ‘दिन-रात’ स्थान नहीं हैं। दूसरे यहाँ इस प्रकार कहने की क्या आवश्यकता है, क्योंकि यदि दिन-रात के पितृकुल मित्रावरुण के धाम माने जावें, तब तो यहाँ दिन-रात का अपने संवाद दुःखवृत्तान्त को सुनाना उचित ही है, जो हमारी अर्थयोजना के साथ सम्बन्ध रखता है ॥ऋग्वेद  १०.१०.६ Translation[stree-purushon ke vivaahasambandh door sthaan par hona chaahie, nikat sthaanavaalon ka vivaahasambandh upayogee nahin hota. kabhee sankat hone par pitrkulon ko sahaayak banana chaahie .6. sameeksha (saayanabhaashy)-“mitrasy varunasy mitraavarunayorbrhanmahaddhaam sthaanamahoraatran yadasti.” yahaan “din aur raat mitraavarun ke dhaam hain” yah saayan ka kathan unakee abheesht vyaakhya se vipareet hai, kyonki ‘din-raat’ sthaan nahin hain. doosare yahaan is prakaar kahane kee kya aavashyakata hai, kyonki yadi din-raat ke pitrkul mitraavarun ke dhaam maane jaaven, tab to yahaan din-raat ka apane sanvaad duhkhavrttaant ko sunaana uchit hee hai, jo hamaaree arthayojana ke saath sambandh rakhata hai .]

৬) যম: এই ভারসাম্যপূর্ন অবস্থা সম্পর্কে কে জানে যাহা সৃষ্টির প্রথম প্রহরে সৃষ্ট হয়েছিল? একমাত্র তিনি জানেন৷ এই সময়ে কে এর সাক্ষি? কে এখন এটা স্বেচ্ছায় করতে পারে? পূর্ব ও পশ্চিমের মধ্যকার দূরত্ব অনেক বেশি, পূর্বদিকে মিত্র (সূর্যোদয়) এবং দিনের অবস্থান পশ্চিমদিকে বরুন (সূর্যাস্ত) ও রাত্রির অবস্থান৷ হে কামপ্রিয়ে এখন লোকজনকে দেখে কে এ ব্যাপারে কোন কিছু বলতে পারে?(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)

পদার্থঃ হে দিবস! (য়দ্যপি দ্যাবাপৃথিবী) মিথুন আমাদের সাক্ষী ইহা প্রত্যুত হ্যা! (ইহ) আমাদের সাথে সম্বন্ধ বিদ্যমান এই অন্তরিক্ষে (অস্য প্রথমস্য অহ্ন) এই প্রথম দিন অর্থাৎ সৃষ্টির আরম্ভে হওয়া বিবাহকে (কঃ) কে  (বেদ) জানে? অর্থাৎ কেহ জানে না এবং (ইম্) সেই গত বিবাহকে (কঃ) কে (দদর্শ) দেখেছে? তথা (কঃ) কে ই বা (প্রবোচত্) শুনিয়া বলতে পারবে যে, হ্যা ইহাদের বিবাহ হয়েছে, অর্থাৎ কেহ নাই ; এমনকি সংসার প্রত্যক্ষবাদী। কোন কিছু হতে দেখে তবে তাহা লোকে বলিতে পারে। (মিত্রস্য) মিত্রের দিকে (বরুণস্য) বরুনের স্থান (ধাম্) স্থান (বৃহত) দূর (আহনঃ) হে হৃদয়পিন্ডক পতে! (কত্) কিভাবে (উ)  ই সেই স্থানে গিয়ে বংশকে (নূন্) মনুষ্যের (বীচ্য) সম্মূখ করে তাহাকে (ব্রবঃ) আমাদের এই দুঃখ বৃতান্ত বলব। মিত্র অর্থাৎ সূর্য তোমার পিতা পূর্ব দিশায় এবং বরুণ আমার পিতা পশ্চিম দিশায়। এই প্রকার অত্যান্ত দূর আমাদের দুজনকে পিতৃকূলে গিয়ে এই দুঃখ বৃত্তান্তকে শুনিয়া থাকে, এরূপ কেহ আমাদের দেখাতে পারে না। দিনের পিতা মিত্র সূর্য এবং রাত্রির পিতা বরুন।। ৬।।

ভাবার্থঃ স্ত্রী পুরুষের বিবাহ সন্বন্ধ দূর স্থানে হওয়া উচিত, নিকট স্থানে বিবাহ সম্বন্ধের জন্য উপযোগী নয়। যখন কোন সংঙ্কট আসবে তখন পিতৃকূলকে সহায়ক বানানো উচিত।। ৬।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

यमस्य मा यम्यं१ काम आगन्त्समाने योनौ सहशेय्याय ।

 जायेव पत्ये तन्वं रिरिच्यां वि चिद्वृहेव रथ्येव चक्रा ॥

-ऋग्वेद  मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:7

য়মস্য মা য়ম্যং ১ কাম আগন্তসমাভে য়োনৌ সহশেয়্যায়।

জায়েব পতে তন্বং রিরিচ্যাং বি চিদ্বৃহেব রথ্যেব চক্রা।। ৭।।

संस्कृत पदार्थान्वयभाषाः -(समाने योनौ) एकस्मिन् गृहे “योनिरिति गृहनाम” [निघ० ३।४] (सहशेय्याय) सङ्गम्य शयितुम्, ‘शीङ्’ धातोः “अचो यत्” [अष्टा० ३।१।०७] इति यत्प्रत्ययो ‘यत्वागमश्छान्दसः’। (यमस्य) दिनस्य (मा यम्यम्) मां यमीं रात्रिं (कामः) अभिलाषः (आगन्) आगतः, किं कर्तुम् ? यद् (जायेव) जायया यथाभाव्यं तथा तत्प्रकारेणेति यावत्। ‘जायेव’ अत्र केचनैवमाचक्षते यद् ‘जाया-पत्नी, इव उपमार्थे’ तस्माद् भगिनी हि-अपत्नी सती पत्नीव प्रार्थयते। अत्रोच्यते-‘इव शब्द उपमार्थे हि प्रवर्तते नैष नियमः, कुतः ? तस्यान्यार्थेऽपि दृष्टत्वात् तद्यथा “परोक्षप्रिया इव हि देवाः प्रत्यक्षद्विषः” [ऐ० ३५।३०], [तै० १।९] अत्र सायणः, “इव शब्द एवकारार्थः” तस्मादुपमार्थे हि इवशब्द इत्याग्रहस्तु परास्तः। यद्यप्यत्र वयमुपमार्थे हि योजयामस्तथापि जाया शब्दः पत्नीवाचीति न स्वीकुर्मो यत्-“तज्जाया जाया भवति यदस्यां जायते पुनः” [ऐ० ३३।१] सन्तानोत्पादनयोग्या स्त्रीव्यक्तिर्जायापदवाच्या भवति कामं पत्नी वा स्याद् भगिनी वा दुहिता वेति यथा जानश्रुती रैक्वं निवेदयति निजदुहितरं लक्षीकृत्य “इयं जायाऽयं ग्रामः” [छान्दो० ४।२] तस्माद्युवतिरेव जायापदेनोच्यते न तु कन्या वृद्धा वा, तया गर्भं धारयितुं योग्यया यथाऽनुष्ठेयं तथाऽनुतिष्ठन्ती जायाधर्मं यथावत्पालयन्ती सती (पत्ये) पूर्वोक्ताय जन्यवे गर्भमाधापयितुं योग्याय निजपतये (तन्वम्) स्वकीयशरीरं (रिरिच्यां चित्) समर्पयेयमेव। कस्मै प्रयोजनाय ? (वि वृहेव) यद् गार्हस्थ्यभारमुद्यच्छेव (रथ्येव चक्रा) रथ्यस्य चक्रे-इव यथा रथस्य चक्रे रथं वहतस्तद्वद् गार्हस्थ्यरूपं रथं वहेव ॥

पदार्थान्वयभाषाः -(समाने योनौ) एक स्थान में (सहशेय्याय) मिलकर सोने के लिये (यमस्य) तुझ यम दिन की (मा यम्यम्) मुझ यमी रात्रि को (कामः) कामना (आगन्) प्राप्त हुई कि (जायेव) पुत्रजनन में योग्य स्त्री की नाईं अर्थात् इस समय मैं जाया-गर्भधारण में समर्थ सन्तानोत्पत्र करने योग्य हूँ। ब्राह्मणवचन के अनुसार गर्भधारण करने योग्य स्त्री को जाया कहते हैं, कन्या या वृद्धा को नहीं, इसलिये गर्भधारण करने योग्य स्त्री को जैसे अनुष्ठान करना चाहिए, उसी प्रकार अनुष्ठान करती हुई (पत्ये) पति के लिये अर्थात् पूर्वोक्त जन्यु-गर्भाधान कराने में योग्य निज पति के लिए (तन्वम्) अपने शरीर को (रिरिच्यां) समर्पण कर ही दूँ। इसलिये कि (विवृहेव रथ्येव चक्रा) गार्हस्थ्यभार को हम दोनों रथ के पहियों के समान उठा ले चलें ॥७॥

भावार्थभाषाः -विवाह युवा और युवती का होना चाहिए और उन्हें विवाहोपरान्त पारस्परिक व्यवहार लज्जा का त्याग करके बरतना चाहिए। अपने गृहस्थ के भार को-रथ को वहन करते हुए चक्रों के समान आपत्ति-विपत्ति में भी सुचारुरूप से वहन करते चलना चहिए ॥१०.१०.७॥ Translation[vivaah yuva aur yuvatee ka hona chaahie aur unhen vivaahoparaant paarasparik vyavahaar lajja ka tyaag karake baratana chaahie. apane grhasth ke bhaar ko-rath ko vahan karate hue chakron ke samaan aapatti-vipatti mein bhee suchaaruroop se vahan karate chalana chahie .]

৭) যমী: আমি রাত্রি তোমার সাথে জীবন কাটানোর আকাঙ্খায় পীড়িত বোধ করছি, হে যম এক বাড়িতে একই শয্যায় আমার দেহ সমর্পন করতে ইচ্ছা করি যেভাবে একজন স্ত্রী তার স্বামীতে নিজেকে সমর্পন করে৷ এটি করতে চাই যাতে আমরা জীবন চালাতে পারি একটি রথের দুটি চাকার ন্যায় সুসামঞ্জস্যভাবে৷

পদার্থঃ (সমানো য়োনৌ) এক স্থানে (সহশেয়্যায়) মিলিয়া শোবার জন্য (য়মস্য) তোমরা যমের দিন (মা য়ম্যম্) আমাকে যমি রাত্রিতে (কামঃ) কামনা (আগন্) প্রাপ্ত হয়ে (জায়েব) পুত্রজনন যোগ্য রাত্রীর ন্যায় অর্থাৎ এই সময় জায়া গর্ভধারনে সমর্থ সন্তান উৎপন্ন করিবার যোগ্য হয়। ব্রাহ্মণ বচন অনুসারে গর্ভধারন করিবার যোগ্য স্ত্রীকে যে ভাবে অনুষ্ঠান করা উচিত ওই প্রকার অনুষ্ঠান করিয়া (পতে) পতির জন্য অর্থাৎ পূর্বোক্তর জন্য গর্ভধারণ করাতে যোগ্য নিজ পতির জন্য (তন্বম্) নিজের শরীরকে (রিরিচ্যাং চিত্) সম্পূর্ণ করছি এজন্য যে, (বিবৃহেব রথ্যেব চক্রা)  গর্ভস্থ ভারকে আমরা দুজন রথের পাখার সমান উঠিয়ে নিয়ে চলব।। ৭।।

ভাবার্থঃ বিবাহ যুবক এবং যুবতীর মধ্যে হওয়া উচিত এবং তাহাদের বিবাহ পরান্ত  পারস্পরিক ব্যবহার লজ্জাকে ত্যাগ করা উচিত। আপন গৃহস্থ ভারকে রথ বহন করা চক্রের সমান আপত্তি বিপত্তিতেও সুচারু রূপে বহন করে চালানো উচিত।।৭।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

न तिष्ठन्ति न नि मिषन्त्येते देवानां स्पश इह ये चरन्ति ।

 अन्येन मदाहनो याहि तूयं तेन वि वृह रथ्येव चक्रा ॥

-ऋग्वेद  मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:8

ন তিষ্ঠন্তি ন নি মিষন্ত্যেতে দেবানং স্পহা ইহ য়ে চরন্তি।

অন্যেন মদাহনো য়াহি তুয়ং তেন বি বৃহ রথ্যেব চক্রা।। ৮।।

पदार्थान्वयभाषाः -हे रात्रि ! जो तुझ विलाप करती हुई ने कहा है कि ‘बृहन्मित्रस्य वरुणस्य  धाम कदु ब्रवः=मित्र और वरुण हमारे पितृस्थान दूर हैं, कौन वहाँ हमारे दुःख को सुनावे’ यद्यपि मित्र और वरुण के उस दूर धाम को जानेवाले भी हैं तो सही, (ये) जो (इह) यहाँ अन्तरिक्ष में (चरन्ति) चलते हुये दीखते हैं, प्रत्युत वे (देवानाम्) सूर्यादि देवों के (स्पशः) स्पर्श करनेवाले अर्थात् नक्षत्र जो प्रवहनामक वायुमार्ग में वर्त्तमान, सूर्यादि देवों को स्पर्श करते हैं, ऐसे स्वभाववाले वे यात्री बनकर सूर्यादि देवों के प्रति जाते हैं और एक देव का दूसरे देव के पास वृत्तान्त पहुँचाते हुए हरकारों के समान हैं, (एते) ये (न तिष्ठन्ति) न विराम करते हैं (न निमिषन्ति) न ही मार्ग को छोड़कर इधर-उधर उन्मार्ग में चेष्टा करते हैं, तब हे रात्रि ! हम दोनों के दुःखमय वृत्तान्त को कौन ले जावे और कौन दुःख का सन्देश हम दोनों के पितृकुलों में सुनावे अथवा कौन हमें दुःख से छुडावें, अहो ! (आहनः) हे हृदयपीडिके ! यह तो असाध्य दुःख है, इसलिये (मत्) मुझ से भिन्न (अन्येन) जो कोई अन्य पुरुष तुझे दिखलाई पड़े, उसके साथ (तूयम्) शीघ्र (याहि) तू समागम को प्राप्त हो (तेन) उसी के साथ (विवृह) गार्हस्थ्यभार को उठा और (रथ्येव चक्रा) रथ के पहियों के समान वहन कर ॥

भावार्थभाषाः -ग्रह-तारे आकाश में सदैव गतिशील रहते हैं, सूर्य के द्वारा उन्हें ज्योति प्राप्त होती है। इसके अतिरिक्त इस मन्त्र से यह भी स्पष्ट है कि सन्तानोत्पादन में असमर्थ पति द्वारा पत्नी को नियोग की आज्ञा प्राप्त हो जाने पर यदि वह ब्रह्मचारिणी रहना चाहे, तो रह सकती है, सन्तानप्राप्ति की इच्छा हो, तो नियोग करे ॥८॥

समीक्षा (सायणभाष्य)-‘ये स्पशोऽहोरात्रादयश्चाराश्चरन्ति” यहाँ यम-यमी को सायण दिन-रात नहीं समझता है, किन्तु मन्त्र १० में “अहोरात्रयोरस्मै यमाय कल्पितं भागम्” में यम का सम्बन्ध दिन-रात से वर्णित किया है। यह पारस्परिक विरोध है ॥Translation[grah-taare aakaash mein sadaiv gatisheel rahate hain, soory ke dvaara unhen jyoti praapt hotee hai. isake atirikt is mantr se yah bhee spasht hai ki santaanotpaadan mein asamarth pati dvaara patnee ko niyog kee aagya praapt ho jaane par yadi vah brahmachaarinee rahana chaahe, to rah sakatee hai, santaanapraapti kee ichchha ho, to niyog kare .8. sameeksha (saayanabhaashy)-‘ye spashohoraatraadayashchaaraashcharanti” yahaan yam-yamee ko saayan din-raat nahin samajhata hai, kintu mantr 10 mein “ahoraatrayorasmai yamaay kalpitan bhaagam” mein yam ka sambandh din-raat se varnit kiya hai. yah paarasparik virodh hai .]

৮) যম: এই দৃশ্যমান নৈস্বর্গিক আলো যেটি এখানে (পৃথিবীতে) একবার আসে একবার যায়, কিন্তু মহাশূন্যের চারিদিকে তারা বন্ধ হয় না এমনকি তারা পথচ্যুতও হয় না৷ তারা তাদের চোখ খোলা ও বদ্ধ করার ন্যায় আলোকিত ও অন্ধকার হয় না৷ হে প্রেম-বিধুর কুমারী শীঘ্র যাও আমা ভিন্ন অন্য কারও কাছে এবং তার সাথে রথের চাকার ন্যায় একত্রে সামঞ্জস্যপূর্ন জীবন কাটাও৷(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)

পদার্থঃ (য়ে) যে (ইহ) এখানে অন্তরিক্ষে (চরন্তি) চলমান দেখা যায়, প্রত্যুত এ (দেবানম্) সূর্য আদি দেবকে (স্পহাঃ) স্পর্শকারী অর্থাৎ নক্ষত্র প্রবাহ নামক বায়ূ মার্গে বর্তমান, সূর্যাদি দেবকে স্পর্শ করে এভাবে স্বভাবধারী এ যাত্রী বানিয়ে সূর্যাদি দেবের প্রতি গমন করে এবং এক দেবকে দ্বিতীয় দেবের নিকট বৃত্তান্ত পৌছে হরকারের সমান হয় (এতে) যে (ন তিষ্ঠন্তি) বিরাম করে না (ন নিমিষন্তি) না মার্গকে ছাড়িয়া এদিক সেদিক বিচরণ করে, তখন হে রাত্রি! আমাদের দুজনের দুঃখ সময়ে বৃত্তান্তকে কে নিয়ে যাবে এবং কে দুঃখের সন্দেশ আমাদের দুজনের পিতৃকূলে শুনাবে এবং কে আমাদের দুঃখকে মোচন করবে, এসো! (অহনঃ) হে হৃদয়ের পীড়া! এই তো অসভ্য দুঃখ, এজন্য (মত্) আমা ভিন্ন (অন্যেন) যে কেহ অন্য পুরুষ তোমাকে খুজে নিতে হবে এবং তাঁহার সাথে (তুয়ম্) শিঘ্র  (য়াহি) তুমি সমাগমকে প্রাপ্ত কর  (তেন) তাহার সাথে (বিবৃহ) গার্হস্থ্য ভারকে গ্রহণ করো এবং (রথেব চক্রা) রথকে পক্ষির সমান বহন করো।। ৮।।

ভাবার্থঃ গ্রহতারা আকাশে সর্বত্র গতিশীল থাকে, সূর্যের দ্বারা তাহাদের জ্যোতি প্রাপ্তি হয়ে থাকে। ইহার অতিরিক্ত এই মন্ত্রে ইহা স্পষ্ট হয় যে, সন্তান উৎপাদনে অসমর্থ পতি দ্বারা পতীর নিয়োগের আজ্ঞা প্রাপ্ত হোক এবং যদি পতী নিয়োগ না চায় তবে সে ব্রহ্মচারিণী হয়ে থাকতে পারে আর যদি সন্তানের ইচ্ছা করে তবে নিয়োগ করিবে।।৮।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

.रात्री॑भिरस्मा॒ अह॑भिर्दशस्ये॒त्सूर्य॑स्य॒ चक्षु॒र्मुहु॒रुन्मि॑मीयात् ।

 दि॒वा पृ॑थि॒व्या मि॑थु॒ना सब॑न्धू य॒मीर्य॒मस्य॑ बिभृया॒दजा॑मि ॥[ १०.१०.९]

রাত্রীভিরস্মা অহভির্দশস্ত্যেত্ সূর্যস্য চক্ষুর্মুহুরুন্মিমীয়াত্।

দিবা পৃথিব্যা মিথুনা সবন্ধু যমীর্যমস্য বির্ভয়াদজামি।। ৯।।

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रिये ! यद्यपि यह सम्भव है कि प्रजापति देव (अस्मै) इस जामिरूप अर्थात् हमारे संयोग में रुकावट डालनेवाले पृथिवीलोक को (दशस्येत्) सूक्ष्म बनाकर हमारे बीच में से अलग कर दे। वह इस प्रकार कि (रात्रीभिः) रात्रिगण से (अहभिः) अहगर्ण से, अर्थात् अहोरात्रगण से इस पृथिविलोक के स्थितिसमय को समाप्त करके पृथक् कर दे, तब हम दोनों का सङ्गम होना सम्भव है, क्योंकि यह स्थितिसमय कालगणना से समाप्त हो सकता है और वह कालगणना रात्रिगण और अहर्गण से हो सकती है। अब वह अहोरात्र अर्थात् दिन-रात की अधिक संख्या किस प्रकार होनी सम्भव है, सो सुन, हे रात्रे ! यद्यपि मैं भी पृथिवी के ऊपर अकेला हूँ और आप भी पृथिवी के नीचे अकेली हैं, तथापि हम दोनों की संख्या अधिक हो सकती है। वह ऐसे कि (सूर्यस्य) सूर्यदेव की (चक्षुः) दर्शनरश्मि (मुहुः) बारम्बार (उन्मिमीयात्) उगाली ले, लोकदृष्टि से प्रकट हो, जिससे लोग सूर्यप्रकाश के दर्शन से दिन-रात की गणना करते जावें, तब (दिवा पृथिव्या) द्यावापृथिवी के समान (मिथुना) मिथुन (सबन्धू) समानाङ्ग-एकाङ्ग-सङ्गत हो जावें, (यमीः) यमी आप रात्रि (यमस्य) मुझ दिन के (अजामि) व्यवधायाकाभावता-बिना रुकावट के संयोग को (बिभृयात्) धारण कर सकें ॥

पदार्थान्वयभाषाः -हे प्रिये ! यद्यपि भवितुमर्हत्येतद्यत् प्रजापतिर्देवः (अस्मै) एतं जामिरूपं पृथिवीलोकम् “सुपां सुपो भवन्तीति वक्तव्यम्” [अष्टा० ७।१।३९ वा०] अत्र भाष्यवचनात् द्वितीयैकवचने ‘स्मै’ आदेशः ‘तस्मा इन्द्राय गायत’ [ऋ० १।५।४] इतिवत् (दशस्येत्) उपक्षिणुयात् सूक्ष्मीकृत्यावयोर्मध्यात्पृथक् कुर्यात् “दसु उपक्षये” [दिवा०] श्यन् विकरणः, लिङि रूपम्। धातुमध्ये शकारागमश्छान्दसः “वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च द्वौ चापरौ वर्णविकारनाशौ। धातोस्तदर्थातिशयेन योगस्तदुच्यते पञ्चविधं निरुक्तम्” इति वचनात्। तत्कथं पृथक् कुर्यादित्युच्यते (रात्रीभिः) रात्रिगणेन (अहभिः) अहर्गणेन सह, अर्थादहोरात्रगणाभ्यामस्य पृथिवीलोकस्य स्थितिसमयं समाप्य पृथक् कुर्यात्तदाऽऽवयोः सङ्गमेन सम्भाव्यमित्यभिप्रायः, कुतश्च स्थितिसमयसमाप्तिः ? उच्यते, कालगणनया। सा च कालगणना भवति रात्रिगणेनाहर्गणेन च। अहोरात्रसङ्ख्या च बह्वी कथं स्यात् तच्च, हे रात्रे ! यद्यप्येकं एवाहं भवती चाप्येका तथापि भवितुमर्हत्यावयोर्बह्वी सङ्ख्या। तदित्थं यत् (सूर्य्यस्य चक्षुः) सूर्यदेवस्य दर्शनरश्मिः (मुहुः) पुनः पुनः (उत् मिमीयात्) उद्गच्छेत्प्रकटीभवेल्लोकदृष्ट्येति शेषः यल्लौकिकाः सूर्य्यप्रकाशदर्शनेनाहोरात्रसङ्ख्यां कुर्वन्तु। तदा (दिवा पृथिव्या) द्यावापृथिवीभ्यां तुल्यौ (मिथुना) मिथुनौ (सबन्धू) समानबन्धनौ सङ्गतौ भवेव तथा च (यमीः) यमी रात्रिर्भवति मे पत्नी (यमस्य) मे दिनस्य-पत्युः (अजामि बिभृयात्) जामिराहित्यमर्थादव्यवधायकं संयोगं धारयेत् ॥

भावार्थभाषाः -पृथिवी आदि पिण्ड बहुत दिन-रातों-अहर्गणों के पश्चात् घिस-घिसकर परमाणु बनकर हीन हो जाते हैं। गृहस्थ जनों के लिये इस मन्त्र में उपदेश है कि विवाहित स्त्री-पुरुष संकट आने पर परस्पर सहयोग करें। एक दूसरे का व्यवहार आपस में स्नेहपूर्ण और सहयोग की भावना से युक्त हो ॥

Translation[prthivee aadi pind bahut din-raaton-aharganon ke pashchaat ghis-ghisakar paramaanu banakar heen ho jaate hain. grhasth janon ke liye is mantr mein upadesh hai ki vivaahit stree-purush sankat aane par paraspar sahayog karen. ek doosare ka vyavahaar aapas mein snehapoorn aur sahayog kee bhaavana se yukt ho .]-[ब्रह्ममुनि]

৯) যদি এক মুহুর্তের জন্য পরমেশ্বর পৃথিবীর সাধারণ অক্ষে ও এর কেন্দ্রবিন্দুতে গতি হ্রাস করে দেন এবং সূর্যের আলো যদি দিন এবং রাত্রিতে থেমে যায়, তখন পৃথিবী এবং অন্তরীক্ষ একত্র হবে এদের মত তখন আমরাও (দিন ও রাত) একত্র হব, রাত্রি কোনো বাধা ছাড়া দিনের সাথে দাম্প্যত্য মিলন উপভোগ করবে৷(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)

পদার্থঃ হে প্রিয়ে! (য়দ্যপি) এই সম্ভব যে, প্রজাপতি দেব (অস্মৈ) এই জামিরুপ অর্থাৎ আমাদের সংযোগে লতাযুক্ত তরমুজের ন্যায় ছিন্নমূল পৃথিবী লোককে (দশস্ত্যেত্) সূক্ষ বানিয়ে আমাদের মধ্যে থেকে আলাদা করে দাও  তাহা এই প্রকারে (রাত্রিভিঃ) রাত্রিগণ দ্বারা (অহভিঃ) অহর্গণ দ্বারা অহোরাত্রগণ দ্বারা এই পৃথিবী লোকে স্থিত সময়কে প্রাপ্ত করে পৃথক করে দাও, তখন আমাদের দুজনের সঙ্গম হওয়া সম্ভব এমনকি সেই স্থিতিময়  কাল গননা দ্বারা সমাপ্ত হতে পারবে এবং এই কালগণনা রাত্রিগণ এবং অহর্গণ দ্বারা হতে পারে। এখন এই অহোরাত্র অর্থাৎ দিন রাত্রের অধিক সংখ্যা কি প্রকারে হওয়া সম্ভব ? সেহেতু হে রাত্রে! যদ্যপি আমি ও পৃথিবীর উপর একলা এবং তুমি ও পৃথিবীর নিচে একলা তথাপি আমাদের দুজনের সংখ্যা ও অধিক হতে পারে। তাহা এভাবে যে, (সূর্য়স্য)  সূর্যদেবের (চক্ষুঃ) দর্শন রশ্নি (মুহুঃ) বারবার (উন্মিমীয়াত্) লোক দৃষ্টি দ্বারা প্রকট হয় যাহাতে মনুষ্য সূর্য প্রকাশের দর্শন দ্বারা দিন রাতের গননা করা যাবে, তখন (দিবা পৃথিব্যা) দ্যাবাপৃথিবীর সমান (মিথুনা) মিথুন (সবন্ধু) সমানাঙ্গ একাঙ্গ সঙ্গত হয়ে যাবে (য়মীঃ) যমী তুমি রাত্রি (য়মস্য) আমার দিনকে (অজামি) তরমুজ লতার ন্যায় সংয়োগকে (বিভৃয়াত্) ধারণ করতে পারে।। ৯।।

ভাবার্থঃ পৃথিবী আদি পি- বহু দিন রাত্রি অহর্গণের পশ্চাৎ ধিসধিস করে পরামাণু বানিয়ে হীন হয়ে যায়। গৃহস্থ্য জনের জন্য এই মন্ত্রের উপদেশ যে, বিবাহিত স্ত্রী-পুরুষ সঙ্কট আসিবার পরে পরস্পর  সহোযোগিতা করবে। একে অপরকে আপস করবে এবং হে করবে ও পরস্পরের প্রতি সহোযোগিতার মনোভাব রাখিবে।।৯।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

आ घा॒ ता ग॑च्छा॒नुत्त॑रा यु॒गानि॒ यत्र॑ जा॒मय॑: कृ॒णव॒न्नजा॑मि ।

उप॑ बर्बृहि वृष॒भाय॑ बा॒हुम॒न्यमि॑च्छस्व सुभगे॒ पतिं॒ मत् ॥[ऋग्वेद १०.१०.१०]

আ গা তা গচ্ছানুত্তরা যুগানি যত্র জাময়ঃ কৃণবন্নজামি।

উপ বর্বৃহি বৃষভায় বাহুমন্যমিচ্ছস্ব সুভগে পতিং মত্ ।। ১০।।

पदार्थान्वयभाषाः -किन्तु हे रात्रे ! (ता) तानि (युगानि घ) युगानि-अवसराणि तु (उत्तरा) उत्तरकालीनानि-उत्तराणि (आ गच्छान्) आगमिष्यन्ति (यत्र जामयः) असमानजातीया मध्ये व्यवधायकाः (कृण्वन्-अजामि) करिष्यन्त्यजामिकर्माणि-असमानजातीयरहितकर्माणि-अव्यवधायक-कर्माणि-अविरुद्धकर्माणि, हे रात्रे ! न तावत्पर्यन्तं गार्हस्थ्यमन्तरेण त्वया पुत्राभिलाषिण्या स्थातुं शक्यते तस्मात् त्वम् (उप बर्बृहि वृषभाय बाहुम्-अन्यम्-इच्छस्व सुभगे पतिं मत्) “उपधेहि-प्रसारय” [निरु० ४।२०]। सुभगे वृषभाय वीर्यसेक्त्रे बाहुं प्रसारय तथा च मद्दिनादन्यं पतिमिच्छस्व-स्वीकुरु ॥

पदार्थान्वयभाषाः -किन्तु हे रात्रे ! (ता) वे (युगानि) युग-अवसर (घ) तो (उत्तरा) बहुत काल के अनन्तर (आगच्छात्) आवेंगे (यत्र) जब कि ये (जामयः) असमानजातीय-व्यधायक-मेल में रुकावट डालनेवाले (अजामि) असमानजातीयरहितकर्म-अव्यवधायक कर्म-अविरुद्ध कर्म (करिष्यन्ति) करेंगे। परन्तु हे रात्रे ! तब तक तुझ पुत्राभिलाषिणी से बिना गार्हस्थ्य के ठहरना दुष्कर है, इसलिये मैं पुत्रोत्पत्र करने में असमर्थ होता हुआ तुझे आज्ञा देता हूँ कि (सुभगे) हे प्यारी ! (वृषभाय) वीर्य प्रदान करने में समर्थ पुरुष के लिये (बाहुम्) अपनी भुजा को (उपबर्बृहि) फैल और (मत्) मुझ दिन से (अन्यम्) भिन्न (पतिम्) पुरुष को (इच्छस्व) स्वीकार कर ॥१०॥

भावार्थभाषाः -ज्योतिष के रहस्य को स्पष्ट करते हुए मन्त्र में कहा गया है कि एक समय ऐसा आयेगा कि ये अलग-अलग रूप में न रहकर एक हो जावेंगे, वह सृष्टि का प्रलयकाल होगा। गृहस्थ के लिये वेद का आदेश है कि जो पति गर्भाधान करने में असमर्थ है, वह सन्तानाभिलाषिणी पति को नियोग से सन्तानोत्पत्ति करने की अनुमति दे देवे ॥१०॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-“यत्र येषु कालेषु जामयो भगिन्यो-अज्राम्यभ्रातरं पतिं कृण्वन्करिष्यन्ति” यमी जो सायण के मत में भगिनी है, वह इसी वैदिक समय में ही सम्भोग करने को तैयार है, फिर यह कैसा हेतु वचन है ? हाँ, यदि वाक्य वचन हो कि यम भ्राता अभ्राता का कार्य करेगा, ऐसा उत्तर समय आवेगा, तब तो हेतु दर्शाना ठीक भी था, किन्तु सायण की अर्थयोजना हेतुदोष से युक्त है ॥

Translation[jyotish ke rahasy ko spasht karate hue mantr mein kaha gaya hai ki ek samay aisa aayega ki ye alag-alag roop mein na rahakar ek ho jaavenge, vah srshti ka pralayakaal hoga. grhasth ke liye ved ka aadesh hai ki jo pati garbhaadhaan karane mein asamarth hai, vah santaanaabhilaashinee pati ko niyog se santaanotpatti karane kee anumati de deve .10. sameeksha (saayanabhaashy)-“yatr yeshu kaaleshu jaamayo bhaginyo-ajraamyabhraataran patin krnvankarishyanti” yamee jo saayan ke mat mein bhaginee hai, vah isee vaidik samay mein hee sambhog karane ko taiyaar hai, phir yah kaisa hetu vachan hai ? haan, yadi vaaky vachan ho ki yam bhraata abhraata ka kaary karega, aisa uttar samay aavega, tab to hetu darshaana theek bhee tha, kintu saayan kee arthayojana hetudosh se yukt hai .]

১০) যম: হে রাত্রি! কিন্তু ওই সময়গুলো অনেক অনেক বছর পরে আসবে, অতঃপর যখন গতিপথ বিপরীতমুখী হবে তখন একত্রে এবং সহঅবস্থানে থাকা হবে কোন অসঙ্গতি ব্যাতিত৷ তাই এ সময়ের জন্য হে প্রিয়ে ও ভদ্রে তোমার প্রেমের হাত আমি ছাড়া আর অন্য কারও প্রতি বাড়িয়ে দাও যে হবে প্রকৃত পুরুষোচিত স্বামী৷

পদার্থঃ কিন্তু হে রাত্রে! (তা) এ (য়ুগানি) যুগ অবসর (ঘ) তো (উত্তরা) বহুকাল অন্তর (আগচ্ছাত্) আবেগে (য়ত্র) যখনই এ (জামায়ঃ) অসমান জাতীয়  ব্যবধায়ক (অজামি) অসমান জাতীয় রহিত কর্ম অব্যবাধক কর্ম অবিরুদ্ধ কর্ম (করিষ্যন্তি) করিবে। পরন্তু হে রাত্রে! ততক্ষণ পর্যন্ত তোমার পুত্রঅভিলাসী বিনা গার্হস্থ্যে অবস্থান করা দুষ্কর এজন্য আমি পুত্র উৎপাদনে অসামর্থ হয়ে তোমাকে আজ্ঞা দিচ্ছি যে (সুভগে) হে প্রিয়ে! (বৃষভায়) বীর্য প্রদানে সক্ষম পুরুষের জন্য (বাহুম) নিজের ভূজাকে (উপববৃহি) বিস্তৃত করছি, এবং (মত্) আমার দিন (পক্ষ) থেকে (অন্যম্) ভিন্ন (পতিম্) পুরুষকে (ইচ্ছস্ব) স্বীকার কর।। ১০।।

ভাবার্থঃ জ্যোতিষের রহস্য স্পষ্ট করতে মন্ত্রে বলা হয়েছে যে, এক সময় এমন আসিবে যখন যুগল আলাদা আলাদা রূপে না থাকিয়া এক হয়ে যাবে, তখন সৃষ্টির প্রলয় হয়ে যাবে। গৃস্থ্যের জন্য বেদের আদেশ এই যে, পতি গর্ভধান করিতে অসমর্থ হলে সে সন্তান অভিলাসী পতীকে নিয়োগ দ্বারা সন্তান উৎপত্তির জন্য অনুমতি দিয়ে দিবে।।১০।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

किं भ्राता॑स॒द्यद॑ना॒थं भवा॑ति॒ किमु॒ स्वसा॒ यन्निॠ॑तिर्नि॒गच्छा॑त् ।

काम॑मूता ब॒ह्वे॒३॒॑तद्र॑पामि त॒न्वा॑ मे त॒न्वं१॒॑ सं पि॑पृग्धि ॥[१०.१०.११]

কিং ভ্রাতাসদ্যদনাথং ভবাতি কিমু স্বসা য়গ্নির্ঋতির্নিগচ্ছাত্।

কামমূতা বহ্নে৩তদ্রপামি তন্বা মে তন্বং১ সং পিপৃগ্ধি।। ১১।।

पदार्थान्वयभाषाः -हे दिवस ! ‘दैवकृतापत्त्या’ शरीरसंयोग-सम्बन्धे भवान् (किं भ्राता-असत्) अधुना किं भ्राता-अभवत् ? “अस् भुवि” [अदादिः] लङि रूपम् “बहुलं छन्दसि” [अष्टा० २।४।७३] इत्यनेन शपो लुग्न भवति तथाडागमोऽपि न “बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि” [अष्टा० ६।४।७५] (यत्-अनाथम्) अविद्यमानो नाथो यस्मिन् तदनाथं नाथराहित्यमपतित्वमिति यावत्-क्रियाविशेषणञ्चैतत् “नञ्सुभ्याम्” [अष्टा० ६।२।१७२] अनेन चान्तोदात्तत्वम्। (भवाति) भवेत् “लिङर्थे लेट्” [अष्टा० ३।४।७] (किम् उ) किञ्चाहं ते पत्नी (स्वसा-असत्) अभवत्, असदित्यनेनान्वयः, (यत्) यतः (निर्ऋतिः) निः-रतिः-रतिमन्तरेण सम्भोगेन विना “निर्ऋतिर्निरमणात्” [निरु० २।७] अत्र   रम् धातोः क्तिनि “बहुलं छन्दसि” [अष्टा० ६।१।३४] अनेन सम्प्रसारणं (निगच्छात्) पुरुषान्तरं गच्छेत् “लिङर्थे लेट्” [अष्टा० ३।४।७] (काममूता) कामेन बद्धा कामग्रस्ता-कामवशा “मूङ्” [भ्वादिः] ‘मूञ्’ क्र्यादिरुभावपि बन्धनेऽर्थे, (बहु-एतत्-रपामि) बहुप्रकारेण हावभावाभ्यामेतद्रपामि-निवेदयामि यत् (मे तन्वा तन्वम्) मम शरीरेण स्वशरीरं (सं पिपृग्धि) सम्पृक्तं कुरु-संयोजय ॥

पदार्थान्वयभाषाः -हे दिवस ! दैवकृत आपत्ति से शरीर संयोगसंबन्ध में (किम्) क्या अब आप (भ्राता) भाई (असत्) हो गये हो ? (यत्) जिससे इस प्रकार (अनाथम्) आपकी ओर से अनाथता-अपतिपन (भवाति) हो जावे, और जो मैं तेरी पत्नी हूँ (किमु) क्या इस समय (स्वसा-असत्) बहिन हो गयी (यत्) जिस से (निर्ऋतिः) बिना संभोग के (निगच्छात्) मेरी काया से अपनी काया को (काममूता) सम्पृक्त कर अर्थात् मिलादे ॥११॥

भावार्थभाषाः -सन्तानोपत्ति या गर्भाधान की स्थापना में असमर्थ स्त्री-पुरुष भाई बहन की भाँति रहें ॥११॥ समीक्षा (सायणभाष्य)−“यस्मिन् भ्रातरि सति स्वसादिकमनाथं नाथरहितं भवाति-भवति स भ्राता किमसत् किं भवति न भवतीत्यर्थः किं च यस्यां भगिन्यां सत्यां भ्रातरं निर्ऋतिर्दुःखं निगच्छात् नियमेन गच्छति प्राप्नोति सा किमु किंवा भवति।” इस स्थान पर सायण की खींचतान की कोई सीमा नहीं रह गई। “अनाथम्” क्रियाविशेषण को ‘स्वसा’ का विशेषण करता है परन्तु ‘अनाथम्’ शब्द नपुंसकलिङ्ग है और ‘स्वसा’ शब्द स्त्रीलिङ्ग है, इसलिए ‘आदिकम्’ शब्द अधिक जोड़कर ‘स्वसादिकम्’ लिखता है। यहाँ पर क्या भ्राता के साथ स्वसा से भिन्न-व्यक्ति का भी सम्बन्ध है, जो ‘आदिकम्’ पद अधिक जोड़ा है ? यदि ‘आदिकम्’ से ‘दुहिता’ ‘माता’ भी सम्बन्ध रखते हैं, तब तो भ्राता नहीं होगा, अपितु दुहिता के साथ पिता और माता के साथ पुत्र का सम्बन्ध होगा, अतः यह कल्पना निर्बल है। तथा ‘वह ऐसा भ्राता न होने के बराबर ही है, जिसके होते हुए बहिन अनाथ रहे’ यह हेतु भी निरथर्क है, क्योंकि वह यम उस यमी को अविवाहित रहने का उपदेश तो दे ही नहीं रहा था। अपितु पूर्व मन्त्र में आज्ञा दे चुका था “अन्यमिच्छस्व सुभगे पतिं मत्” फिर कैसे इस मिथ्या हेतु की वेद में स्थापना है ? इसी प्रकार ‘वह बहिन भी कुछ नहीं, जिसके होते हुए भाई को दुःख प्राप्त हो’, यह हेतु भी अयुक्त है। उस यम को क्या दुःख था ? क्या उसका कोई विवाह नहीं करता था ? अथवा वह महादरिद्र था, जिससे उसको दूसरी स्त्री न मिल सकती हो। इन हेतुओं को सामान्य बुद्धि के व्यक्ति भी स्वीकार नहीं कर सकते। इस प्रकार अपनी कल्पनासिद्धि के लिए सायण को अनावश्यक खींचतान करनी पड़ी ॥

Translation[santaanopatti ya garbhaadhaan kee sthaapana mein asamarth stree-purush bhaee bahan kee bhaanti rahen .11. sameeksha (saayanabhaashy)−“yasmin bhraatari sati svasaadikamanaathan naatharahitan bhavaati-bhavati sa bhraata kimasat kin bhavati na bhavateetyarthah kin ch yasyaan bhaginyaan satyaan bhraataran nirrtirduhkhan nigachchhaat niyamen gachchhati praapnoti sa kimu kinva bhavati.” is sthaan par saayan kee kheenchataan kee koee seema nahin rah gaee. “anaatham” kriyaavisheshan ko ‘svasa’ ka visheshan karata hai parantu ‘anaatham’ shabd napunsakaling hai aur ‘svasa’ shabd streeling hai, isalie ‘aadikam’ shabd adhik jodakar ‘svasaadikam’ likhata hai. yahaan par kya bhraata ke saath svasa se bhinn-vyakti ka bhee sambandh hai, jo ‘aadikam’ pad adhik joda hai ? yadi ‘aadikam’ se ‘duhita’ ‘maata’ bhee sambandh rakhate hain, tab to bhraata nahin hoga, apitu duhita ke saath pita aur maata ke saath putr ka sambandh hoga, atah yah kalpana nirbal hai. tatha ‘vah aisa bhraata na hone ke baraabar hee hai, jisake hote hue bahin anaath rahe’ yah hetu bhee nirathark hai, kyonki vah yam us yamee ko avivaahit rahane ka upadesh to de hee nahin raha tha. apitu poorv mantr mein aagya de chuka tha “anyamichchhasv subhage patin mat” phir kaise is mithya hetu kee ved mein sthaapana hai ? isee prakaar ‘vah bahin bhee kuchh nahin, jisake hote hue bhaee ko duhkh praapt ho’, yah hetu bhee ayukt hai. us yam ko kya duhkh tha ? kya usaka koee vivaah nahin karata tha ? athava vah mahaadaridr tha, jisase usako doosaree stree na mil sakatee ho. in hetuon ko saamaany buddhi ke vyakti bhee sveekaar nahin kar sakate. is prakaar apanee kalpanaasiddhi ke lie saayan ko anaavashyak kheenchataan karanee padee]

১১) যমী: কি বললে ? তাহলে কি তুমি আমার নিকট ভাতৃস্বরূপ হবে? আর আমি তোমার বোন হয়ে তোমার ভালবাসা এবং তত্ত্বাবধান হতে বঞ্চিত হব? প্রিয়জন বঞ্চিত হয়ে অন্যত্র যাব আরেকজনের খোঁজে? আমি প্রেমে বিধুর হয়ে অস্ফুটবাক হচ্ছি, প্রার্থনা করি আমার সাথে শারিরীকভাবে যুক্ত হও৷ (তুমি কি শুধু একটি পরিপুরক অবলম্বন, আমি কি শুধু তোমার বিপরীতমুখী যাত্রী, এর চেয়ে বেশী কিছু নয় ?)(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)

পদার্থঃ হে দিবস! দৈবকৃত আপত্তিতে শরীর সংয়োগ সম্বন্ধে (কিম্) কেন এখন আপনি (ভ্রাতা) ভাই (অসত্) হয়ে গেছ? (য়ত্) যাহাতে এই প্রকার (অনাথম্) আপনার দিকে অনাথা অপতিপন (ভবতি) হয়ে যাবে, এবং যে আমার পতী হয় (কিমু) কেন এই সময় (স্বসা অসত্) বোন হয়ে গেল (য়ত্) যাহাতে (নির্ঋতিঃ) বিনা সম্ভোগে (নিগচ্ছাত্) দ্বিতীয় পুরুষকে প্রাপ্ত হবে (কামমূতা) কামে আবদ্ধ হয়ে (বহু) বহু প্রকারে হাবভাব দর্শিয়ে (এতত্) এই (রপামি) নিবেদন করছি যে  (মে তন্বা তন্বম্) আমার কায়া হতে তোমার কায়াকে (সম্পিপৃগ্ধি) সম্পৃক্ত কর অর্থাৎ মিলযে দাও।। ১১।।

ভাবার্থঃ সন্তান উৎপত্তি যা গর্ভাধানে অসমর্থ পুরুষ এবং পতী ভাই বোন সম্পর্কে আবদ্ধ থাকিবে। পরস্পর মিলনের কামনা করিবে না। ইহাই পরমাত্মার আদেশ।।১১।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

न वा उ॑ ते त॒न्वा॑ त॒न्वं१॒॑ सं प॑पृच्यां पा॒पमा॑हु॒र्यः स्वसा॑रं नि॒गच्छा॑त् ।

 अ॒न्येन॒ मत्प्र॒मुद॑: कल्पयस्व॒ न ते॒ भ्राता॑ सुभगे वष्ट्ये॒तत् ॥[१०.१०.१२]

ন বা উতে তন্বা তন্বং সং পপৃচ্যাং পপামাহুর্যঃ স্বসার নিগচ্ছতা।

অন্যেন মৎপ্রমুদঃ কল্পয়স্ব ন তে ভ্রাতা সুভগে বষ্টয়েতত।। ১২।।

पदार्थान्वयभाषाः -हे रात्रे ! एवमस्तु यद् दैवकृतापत्त्याऽहमिदानीं सम्भोगानर्हत्वान्नियोगस्यानुज्ञां दत्तवान्, अतस्त्वदुक्तवचनानुसारतोऽहं शरीरसंयोगसम्बन्धे भ्राताऽभवं त्वञ्च स्वसाऽभवस्तस्मात् (ते) तव (तन्वा तन्वं न वा-उ सं पपृच्याम्) शरीरेणाहं स्वकीयशरीरं नैव हि सम्पृक्तं कुर्याम्, यतः (यः स्वसारं निगच्छात्) यः स्वसारं निगच्छेत्, जनास्तं (पापम्-आहुः) पापं वदन्ति, तस्मात् (सुभगे) हे सुभगे ! त्वं (मत्-अन्येन) मत्तो भिन्नेन पुरुषेण सह (प्रमुदः) पुत्रोत्पादनयोग्यान् भोगान् (कल्पयस्व) सम्पादय, अहं च यः प्रासङ्गिकः (ते) तव (भ्राता), सः त्वदुक्तम् (एतत्-न वष्टि) एतन्नेच्छति ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः -हे रात्रे ! हाँ ठीक है कि दैवकृत आपद् से इस समय सम्भोग में असमर्थ होने से तथा नियोग की अनुज्ञा दे देने से ‘किं भ्राताऽसत्’ इस वचनानुसार शरीरसंयोगसम्बन्ध में वस्तुतः मैं भ्राता ही हो चुका हूँ और तू बहिन हो चुकी है, इसलिए (ते) तेरी (तन्वा) काया के साथ (तन्वम्) अपनी काया को (न वा-उ) बिल्कुल नहीं (सम्पपृच्याम्) मिलाऊँ, क्योंकि (यः) जो (स्वसारम्) बहिन के साथ (निगच्छात्) विषयभोग करे (पापमाहुः) भद्रजन उसको पाप कहते हैं, अतः (सुभगे) हे देवि ! (मत्) मुझसे (अन्येन) भिन्न पुरुष के साथ (प्रमुदः) पुत्रोत्पादन-सम्बन्धी भोग (कल्पयस्व) सम्पादन कर, मैं (ते) तेरा (भ्राता) प्रासङ्गिक-प्रसङ्गप्राप्त भाई (एतत्-न वष्टि) इस तेरे आग्रह किये भोग को नहीं चाहता ॥

भावार्थभाषाः -भाई-बहन का विवाह नहीं होना चाहिए, ऐसा करना पाप है। कदाचित् कोई ऐसा करे भी, तो समाज को पाप कहकर उसकी निन्दा करनी चाहिये और उसे रोकना चाहिये। गर्भाधान में असमर्थ पति नियोग की आज्ञा देने के अनन्तर पत्नी के साथ भ्रातृसम व्यवहार करे और पुनः उसके द्वारा सम्भोग के लिये आग्रह किये जाने पर दृढता से निषेध कर दे ॥

Translation[bhaee-bahan ka vivaah nahin hona chaahie, aisa karana paap hai. kadaachit koee aisa kare bhee, to samaaj ko paap kahakar usakee ninda karanee chaahiye aur use rokana chaahiye. garbhaadhaan mein asamarth pati niyog kee aagya dene ke anantar patnee ke saath bhraatrsam vyavahaar kare aur punah usake dvaara sambhog ke liye aagrah kiye jaane par drdhata se nishedh kar de .]

১২) যম: না আমি তোমার শরীরের সাথে আমার শরীর কখনও স্পর্শ করব না৷ বিজ্ঞজনেরা বলেন যে বোন সম্পর্কিত কারো নিকট যাওয়া এবং মিলিত হওয়া পাপ, কক্ষপথে অনুরূপ সহযাত্রীর সাথে মিলিত হওয়া প্রকৃতির নিয়মবিরুদ্ধ৷ হে প্রিয়ে এবং ভাগ্যবতী! যাও সুখি হও আমি ছাড়া অন্য কারও সাথে এবং যদি তুমি পার তবে তা সম্ভব কর৷ তোমার সহযাত্রী ভাই এ প্রস্তাব পছন্দ করেনা, না সে পছন্দ করতে পারে না৷

পদার্থঃ (তে) তাহার (তন্বা) দেহের সাথে (তন্বম্) নিজের দেহকে (ন বা উ) একেবারে না (সম্পপৃচ্যাম্) মিলাও, এমন কি (য়ঃ) যে (স্বসারম্) বোনের সাথে (নিগচ্ছাত্) বিষয় ভোগ করে (পাপমাহুঃ) ভদ্রজন তাহাকে পাপ বলে থাকে, অতঃ (সুভগে) হে দেবী!! (মত্) ভ্রাতা ভিন্ন (অন্যেন) ভিন্ন পুরুষের সাথে (প্রমুদঃ) পুত্রোৎপাদন সম্বন্ধী ভোগ (কল্পয়স্ব) সম্পাদন করো, আমি (তে) তোমার (ভ্রাতা) প্রাসঙ্গিক-অসঙ্গ প্রাপ্ত ভাই (এতত্ ন বষ্টি) এই তোমার আগ্রহ কে ভোগ করো না।। ১২।।

ভাবার্থঃ ভাই বোনের পরস্পর বিবাহ কখনও যেন না হয়, এরূপ বলাও পাপ। কদাচিত কেহ এরকম করেও তো সমাজের লোক ইহাকে পাপ বলিবে এবং তাহার নিন্দা বরিবে সর্বশেষ এমন হীন কার্যকে রোধ করা উচিত।।১২।।-[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

ब॒तो ब॑तासि यम॒ नैव ते॒ मनो॒ हृद॑यं चाविदाम ।

अ॒न्या किल॒ त्वां क॒क्ष्ये॑व यु॒क्तं परि॑ ष्वजाते॒ लिबु॑जेव वृ॒क्षम् ॥[ऋग्वेद १०.१०.१३]

বতো বতাসি যম নৈব তে মনো হৃদয়ং চাবিদাম্।

অন্যা কিল ত্বাং কক্ষয়েব য়ুক্তং পরি ষ¦জাতে লিবুজেব বৃক্ষম্ ।। ১৩।।

पदार्थान्वयभाषाः -(यम) हे दिवस ! (बत) हा ! दुःखं किं कुर्यां यत्त्वं (बतः-असि) बलादतीतो विवशोऽसि “बतः-बलादतीतः” [निरु० ६।२८] कुतः ? दैवकृतबाधकं न कश्चिदपि द्रागपाकर्तुं शक्नोति, तस्मात् (ते) तव (मनः-हृदयं च) मनो हृदयञ्च (न-एव अविदाम) नालभे ‘विद्लृ लाभे तुदादिरुभयतोभाषः’, “अस्मदो द्वयोश्च” [अष्टा० १।२।५९] इत्यनेनैकस्मिन् बहुवचनं (अन्या) मद्भिन्ना काचित् स्त्री (किल) हि (कक्ष्या-इव) कक्षगता बन्धनरज्जुरिव (युक्तम्) सम्यक् प्रकारेण (त्वां परि स्वजाते) त्वां परिष्वजेत-आलिङ्गेत् “लिङर्थे लेट्” सूत्रेण लेट्, अथ च (लिबुजा-इव वृक्षम्) लता वृक्षं यथा परिष्वजेत ॥

पदार्थान्वयभाषाः -(यम) हे दिवस ! (बत) हा ! दुःख है कि तू (बतः) विवश (असि) है, क्योंकि दैवकृत बाधा को सहसा कोई भी नहीं हटा सकता, इसलिए (ते) तेरे (मनः) मन (च) और (हदयम्) वक्षःस्थल को मैंने (न-एव) नहीं (अविदाम) प्राप्त किया (अन्या किल) मुझ से भिन्न कोई भी स्त्री (कक्ष्या-इव-युक्तम्) कक्ष-काँख में बंधी पेटी के समान सम्यक्प्रकार से (त्वाम्) तुझ को (परिष्वजाते) आलिङ्गन करे अथवा (लिबुजा इव वृक्षम्) जैसे लता वृक्ष को लिपटती है, वैसे तुझ से भी लिपटे ॥१३॥

भावार्थभाषाः -यदि स्त्री में कोई दोष है, जिसके कारण वह सन्तानोत्पत्ति में असमर्थ है, तो उसे भी चाहिए कि वह पति को दूसरी स्त्री से सन्तानोत्पत्ति के लिये अनुमति दे देवे ॥

Translation[yadi stree mein koee dosh hai, jisake kaaran vah santaanotpatti mein asamarth hai, to use bhee chaahie ki vah pati ko doosaree stree se santaanotpatti ke liye anumati de deve]

১৩) যমী: দুঃখিত যম, হে দিবালোক! এটা হল তোমার মহানুভবতা৷ আমি তোমার মনোভাব এবং হৃদয় প্রকৃতির এই পথ সম্পর্কে জানতাম না৷ হতে পারে আমি ভিন্ন অন্য কেউ তোমার সাথে যুক্ত হবে, যেভাবে কোমরবন্ধ তোমার কোমর জড়িয়ে আছে এবং তোমাকে আলিঙ্গন করবে যেভাবে একটি গাছের সহিত লতা সংলগ্ন থাকে৷

পদার্থঃ (য়ম্) হে দিবস! (বত) হ্যা! তুমি কি দুঃখ (বতঃ) বিবশ (অসি) হও, এমন কি দৈবকৃত বাধাকে সহসা কেহই দূর করতে পারে না, এজন্য (তে) তোমার (মনঃ) মন (চ) এবং (হৃদয়ম্) বক্ষস্থলকে আমি (ন এব) না (আবিদাম) প্রাপ্ত করেছি (অন্যা কিল) আমা ভিন্ন অন্য কোন স্ত্রী (কক্ষ্যাইব য়ুক্তম্) কক্ষ কাধে বন্ধী পেটীর সমান সম্যক প্রকারে (ত্বাম্) আপনাকে (পরিষ¦জাতে) আলিঙ্গন করে অথবা (লিবু জা-ইব বৃক্ষম্) যেভাবে লতা বৃক্ষ আলিঙ্গিত ভাবে থাকে ওইভাবে তুমি ও আলিঙ্গত থাক।। ১৩।।

ভাবার্থঃ যদি স্ত্রী মধ্যে কোন দোষ থাকে যাহার কারনে সন্তান উৎপাদনে অসমর্থ হয়ে যায় তবে সেই স্ত্রী নিজ পতিকে দ্বিতীয় স্ত্রী কতৃক সন্তান উৎপত্তির জন্য অনুমতি দিয়ে দিবে।।১৩।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]

अ॒न्यमू॒ षु त्वं य॑म्य॒न्य उ॒ त्वां परि॑ ष्वजाते॒ लिबु॑जेव वृ॒क्षम् ।

तस्य॑ वा॒ त्वं मन॑ इ॒च्छा स वा॒ तवाधा॑ कृणुष्व सं॒विदं॒ सुभ॑द्राम् ॥-[ऋग्वेद १०.१०.१४]

অন্যমু ষু ত্বং য়ম্যন্য উ ত্বং পরিষ¦জাতে লিবুজেব বৃক্ষম্ ।

তস্য বা ত্বং মন ইচ্ছা স বা তবাধা কৃণুষ¦ সংবিদং সুভদ্রাম্ ।। ১৪।।

पदार्थान्वयभाषाः -(यमि) हे रात्रे ! (सु) सुष्ठु त्वदुक्तमेतद्वचः, तस्मात् (त्वम्-अन्यम्-उ) त्वमपि, अन्यं पुरुषं (लिबुजा इव वृक्षम्) वृक्षं यथा लता (परि स्वजाते) परिष्वजेथाः, तथा (अन्यः-उ) अन्यः पुरुषोऽपि (त्वां) परिष्वजाते-परिष्वजेत (त्वं वा) त्वं च “वा चार्थे पठितः” [निरु० १।४] (तस्य) पुरुषस्य (मनः-इच्छ) मनः कामयस्व (सः-वा) स च (तव) तव मनः कामयताम् (अधा) अनन्तरम् [ऋ० १।७२।७ दयानन्दस्तथा च सायणः] एवं जाते सति (संविदम्) नियोगरूपां प्रतिज्ञां (सुभद्राम्) सुसुखां (कृणुष्व) पूरय ‘संवित्-प्रतिज्ञा’ “संविदा देयम्” [तैति-उप०] ॥

पदार्थान्वयभाषाः -(यमि) हे रात्रे ! (सु) हाँ तेरा पूर्वोक्त वचन ठीक है, अतः (त्वम्) तू भी (अन्यम् उ) अन्य पुरुष को (लिबुजा-इव वृक्षम्) लता की नाई वृक्ष को आलिङ्गन कर तथा (अन्य उ) वह अन्य पुरुष भी (त्वाम्) तुझको (परिष्वजाते) आलिङ्गन करे (त्वं वा) और तू (तस्य) उस पुरुष के (मनः) मन को (इच्छ) चाह (सः वा) और वह पुरुष (तव) तेरे मन की चाह करे (अधा) इस के अनन्तर (संविदम्) नियोगरूप प्रतिज्ञा को (सुभद्राम्) अच्छे कल्याणयुक्त अर्थात् सुसन्तानवाली (कृणुष्व) बना ॥

भावार्थभाषाः -सन्तानोपत्ति में असमर्थ होते हुए भी यदि वैराग्यवशात् या परोपकारकार्यवशात् नियोग न करें और संयम से रहें, तो यह अनुचित नहीं, अपितु अधिक अच्छा है ॥

Translation[santaanopatti mein asamarth hote hue bhee yadi vairaagyavashaat ya paropakaarakaaryavashaat niyog na karen aur sanyam se rahen, to yah anuchit nahin, apitu adhik achchha hai]

১৪) যম: তোমাকেও হয়ত কেউ আলিঙ্গন করবে এবং তুমিও তাকে আলিঙ্গন করবে যেভাবে একটি গাছের সাথে লতা সংলগ্ন থাকে৷ ভালবেসো তুমি অন্যলোককে এবং তার হৃদয়কে, সেও তোমাকে এবং তোমার হৃদয়কে ভালোবাসবে৷ এভাবে তুমি ভালোবাসা এবং সৌভাগ্যের দ্বারা সৃজন করবে এবং অর্জন করবে একটি সুখী মিলন৷(তুলসীরাম শর্মার ইংরেজী বেদভাষ্য হতে অনুবাদকৃত)

.পদার্থঃ (য়মি) হে রাত্রে! (সু) হ্যা! তোমার পূর্বোক্ত বচন সঠিক, অতঃ (ত্বম্) তুমি ও (অন্যম্ উ) অন্য পুরুষকে (লিবুজা ইব বৃক্ষম্) লতার ন্যায় বৃক্ষকে আলিঙ্গন কর তথা (অন্য উ) সে অন্য পুরুষও (ত্বাম্) তোমাকে (পরিষ¦জাতে) অলিঙ্গন করে (ত্বং বা) এবং তুমি (তস্য) সেই পুরুষের (মনঃ) মনকে (ইচ্ছ) চাও (সঃ বা) এবং সেই পুরুষ (তব) তোমার মনকে চাইবে (অধা) ইহার অনন্তর (সংবিদম্) নিয়োগ রূপ প্রতিজ্ঞাকে (সুভদ্রাম্) উত্তম কল্যান যুক্ত অর্থাৎ সুসন্তানবতী (কৃণুষ¦) বানাইবে ।। ১৪।।

ভাবার্থঃ সন্তান উৎপত্তিতে অসমর্থ হয়েও যদি বৈরাগ্য বশত যা পরোপকার র্কাযবশত নিয়োগ না কর এবং সংযম ধারন করে থাক তবে তাহা অনুচিত হবে না বরং অধিক উত্তম কার্য হবে।।১৪।।[ভাষ্যঃ  ব্রহ্মমুনি ]