ঋগ্বেদ মন্ডল ১০ সূক্ত ১০ মন্ত্র ১৪

 অন্যমু ষু ত্বং য়ম্যন্য উ ত্বং পরিষ¦জাতে লিবুজেব বৃক্ষম্ ।

তস্য বা ত্বং মন ইচ্ছা স বা তবাধা কৃণুষ¦ সংবিদং সুভদ্রাম্ ।। ১৪।।

পদার্থঃ (য়মি) হে রাত্রে! (সু) হ্যা! তোমার পূর্বোক্ত বচন সঠিক, অতঃ (ত্বম্) তুমি ও (অন্যম্ উ) অন্য পুরুষকে (লিবুজা ইব বৃক্ষম্) লতার ন্যায় বৃক্ষকে আলিঙ্গন কর তথা (অন্য উ) সে অন্য পুরুষও (ত্বাম্) তোমাকে (পরিষ¦জাতে) অলিঙ্গন করে (ত্বং বা) এবং তুমি (তস্য) সেই পুরুষের (মনঃ) মনকে (ইচ্ছ) চাও (সঃ বা) এবং সেই পুরুষ (তব) তোমার মনকে চাইবে (অধা) ইহার অনন্তর (সংবিদম্) নিয়োগ রূপ প্রতিজ্ঞাকে (সুভদ্রাম্) উত্তম কল্যান যুক্ত অর্থাৎ সুসন্তানবতী (কৃণুষ¦) বানাইবে ।। ১৪।।

ভাবার্থঃ সন্তান উৎপত্তিতে অসমর্থ হয়েও যদি বৈরাগ্য বশত যা পরোপকার র্কাযবশত নিয়োগ না কর এবং সংযম ধারন করে থাক তবে তাহা অনুচিত হবে না বরং অধিক উত্তম কার্য হবে।।১৪।।

अ॒न्यमू॒ षु त्वं य॑म्य॒न्य उ॒ त्वां परि॑ ष्वजाते॒ लिबु॑जेव वृ॒क्षम् ।

 तस्य॑ वा॒ त्वं मन॑ इ॒च्छा स वा॒ तवाधा॑ कृणुष्व सं॒विदं॒ सुभ॑द्राम् ॥

ऋग्वेद 0 मण्डल:10 सूक्त:10 मन्त्र:14 

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

anyam ū ṣu tvaṁ yamy anya u tvām pari ṣvajāte libujeva vṛkṣam | tasya vā tvam mana icchā sa vā tavādhā kṛṇuṣva saṁvidaṁ subhadrām ||

पद पाठ

अ॒न्यम् । ऊँ॒ इति॑ । सु । त्वम् । य॒मि॒ । अ॒न्यः । ऊँ॒ इति॑ । त्वाम् । परि॑ । स्व॒जा॒ते॒ । लिबु॑जाऽइव । वृ॒क्षम् । तस्य॑ । वा॒ । त्वम् । मनः॑ । इ॒च्छा । सः । वा॒ । तव॑ । अध॑ । कृ॒णु॒ष्व॒ । स॒म्ऽविद॑म् । सुऽभ॑द्राम् ॥ १०.१०.१४

पदार्थान्वयभाषाः -(यमि) हे रात्रे ! (सु) हाँ तेरा पूर्वोक्त वचन ठीक है, अतः (त्वम्) तू भी (अन्यम् उ) अन्य पुरुष को (लिबुजा-इव वृक्षम्) लता की नाई वृक्ष को आलिङ्गन कर तथा (अन्य उ) वह अन्य पुरुष भी (त्वाम्) तुझको (परिष्वजाते) आलिङ्गन करे (त्वं वा) और तू (तस्य) उस पुरुष के (मनः) मन को (इच्छ) चाह (सः वा) और वह पुरुष (तव) तेरे मन की चाह करे (अधा) इस के अनन्तर (संविदम्) नियोगरूप प्रतिज्ञा को (सुभद्राम्) अच्छे कल्याणयुक्त अर्थात् सुसन्तानवाली (कृणुष्व) बना ॥

{(yami) he raatre ! (su) haan tera poorvokt vachan theek hai, atah (tvam) too bhee (anyam u) any purush ko (libuja-iv vrksham) lata kee naee vrksh ko aalingan kar tatha (any u) vah any purush bhee (tvaam) tujhako (parishvajaate) aalingan kare (tvan va) aur too (tasy) us purush ke (manah) man ko (ichchh) chaah (sah va) aur vah purush (tav) tere man kee chaah kare (adha) is ke anantar (sanvidam) niyogaroop pratigya ko (subhadraam) achchhe kalyaanayukt arthaat susantaanavaalee (krnushv) bana .}

भावार्थभाषाः -सन्तानोपत्ति में असमर्थ होते हुए भी यदि वैराग्यवशात् या परोपकारकार्यवशात् नियोग न करें और संयम से रहें, तो यह अनुचित नहीं, अपितु अधिक अच्छा है ॥

{santaanopatti mein asamarth hote hue bhee yadi vairaagyavashaat ya paropakaarakaaryavashaat niyog na karen aur sanyam se rahen, to yah anuchit nahin, apitu adhik achchha hai}

ভাষ্যঃ স্বামী ব্রহ্মমুনি পরিব্রাজক ‘বিদ্যামার্তণ্ড’