যজুর্বেদ ৪০/১

ई॒शा वा॒स्य᳖मि॒दंꣳ सर्वं॒ यत्किञ्च॒ जग॑त्यां॒ जग॑त्।

 तेन॑ त्य॒क्तेन॑ भुञ्जीथा॒ मा गृ॑धः॒ कस्य॑ स्वि॒द्धन॑म् ॥

                            ঈ॒শা বা॒স্য᳖মি॒দংꣳ সর্বং॒ য়ৎকিঞ্চ॒ জগ॑ত্যাং॒ জগ॑ৎ ।

তেন॑ ত্য॒ক্তেন॑ ভুঞ্জীথা॒ মা গৃ॑ধঃ॒ কস্য॑ স্বি॒দ্ধন॑ম্ ॥ (যজুর্বেদ-৪০/১)

পদার্থঃ- হে মনুষ্য! (যৎ) যে (ইদম্) প্রকৃতি থেকে শুরু করে পৃথিবী পর্যন্ত (সর্বম্) সমস্ত (জগত্যাম্) এই সৃষ্ট জগতের (কিঞ্চ) বিন্দুকণাতেও (জগৎ) এই সমগ্র জড় চেতন জগৎ, তা (ঈশা) ঈশ্বর (বাস্যম্) কর্তৃক আচ্ছাদিত অর্থাৎ সর্বপ্রকারে অভিব্যপ্ত। (তেন) এইজন্য তা (ত্যক্তেন) ত্যাগপূর্বক অর্থাৎ বৃত্ত হতে চিত্তকে সরিয়ে (ভুঞ্জিথা) ভোগের উপভোগ করো (কিম্ চ) কিন্তু (কস্য স্বিৎ) অপরের (ধনম্) ধনসম্পদের প্রতি (গৃহঃ) লোভ করো (মা) না।

পদার্থঃ জগত্যাং(গতিশীল ব্রহ্মান্ডে বা পৃথিবীতে)যৎ কিঞ্চ(যা কিছু)জগৎ(চলমান বা অনিত্য)[বস্তু আছে] ইদং(এই) সর্বম্(সবকিছু) ঈশা(ঈশ্বরের দ্বারা) বাস্যম্(আচ্ছাদনীয়) তেন(সেই) ত্যক্তেন(ত্যাগের দ্বারা) ভুজ্ঞীথাঃ(আত্নাকে পালন কর) কস্যস্বিৎ(কাহারও) ধনম্(ধন), মা গৃধঃ (আকাঙ্খা করো না)[কারণ]কস্য স্বিৎ ধনম্?(ধন আবার কার? অর্থাৎ ধন কারো নয়।)

ভাবার্থঃ- এই সমগ্র জগতে যা কিছু আছে, সকল কিছুতেই ঈশ্বর ব্যাপ্ত হয়ে আছেন। মনুষ্য মাত্রের উচিৎ ত্যাগের আদর্শ বজায় রেখে ঈশ্বর প্রদত্ত এই বিপুলা ধরনীর দান ভোগ করা। কখনোই অন্য কারো ধন-সম্পদে লোভ করা উচিৎ নয় তা বিদ্বানমাত্রেই স্মরণ রাখা উচিত।

पदार्थान्वयभाषाः -हे मनुष्य ! तू (यत्) जो (इदम्) प्रकृति से लेकर पृथिवीपर्य्यन्त (सर्वम्) सब (जगत्याम्) प्राप्त होने योग्य सृष्टि में (जगत्) चरप्राणीमात्र (ईशा) संपूर्ण ऐश्वर्य से युक्त सर्वशक्तिमान् परमात्मा से (वास्यम्) आच्छादन करने योग्य अर्थात् सब ओर से व्याप्त होने योग्य है (तेन) उस (त्यक्तेन) त्याग किये हुए जगत् से (भुञ्जीथाः) पदार्थों के भोगने का अनुभव कर (किंच) किन्तु (कस्य, स्वित्) किसी के भी (धनम्) वस्तुमात्र की (मा) मत (गृधः) अभिलाषा कर ॥

भावार्थभाषाः -जो मनुष्य ईश्वर से डरते हैं कि यह हमको सदा सब ओर से देखता है, यह जगत् ईश्वर से व्याप्त और सर्वत्र ईश्वर विद्यमान है। इस प्रकार व्यापक अन्तर्यामी परमात्मा का निश्चय करके भी अन्याय के आचरण से किसी का कुछ भी द्रव्य ग्रहण नहीं किया चाहते, वे धर्मात्मा होकर इस लोक के सुख और परलोक में मुक्तिरूप सुख को प्राप्त करके सदा आनन्द में रहें ॥-स्वामी दयानन्द सरस्वती