ঋগবেদ ১/১৬২/১১

 যত্তে গাত্রাদগ্নিনা পচ্যমানদভি শূলং নিহতস্যাবধাবতি।

মা তদ্ভূম্যামাশ্রিষন্মা তৃণেষু দেবেভ্যস্তদুশদভ্যো রাতমস্তু।।

(ঋগবেদ ১।১৬২।১১)

.

পদার্থঃ হে বিদ্বান! (নিহতস্য)নিরন্তর চলময়মান [নি পূর্বক হন ধাতুর অর্থে, হন= গতি ] (তে) তোমার (অগ্নিনা) ক্রোধাগ্নি দ্বারা (পচ্যয়মানাত্) তপ্ত হয়ে (গাত্রাত্) শরীর থেকে বা হাত থেকে (যত্) যে অস্ত্র (অভিশূলম) লক্ষ্যে শুলের সমান [পীড়াকারক শত্রুর সম্মুখে] (অবধাবতি) ধাবিত হয় (তত্) ইহা (ভূম্যাম) ভূমির মধ্যে ( মা, আ, শ্রিষত) পড়ে না থাকে (তৃণেষু) ঘাসআদির মধ্যে থাকে।( উশদম্ভঃ) আমাদের সম্পদকে ইচ্ছাকারী (দেবেভ্য) গুণবান দের জন্য (রাতম অস্ত) অর্পনকৃত হোক।

.

সরলার্থঃ হে বিদ্বান! নিরন্তর চলময়মান তোমার ক্রোধাগ্নি দ্বারা তপ্ত হয়ে শরীর থেকে বা হাত থেকে যে অস্ত্র লক্ষ্যে শুলের সমান [পীড়াকারক শত্রুর সম্মুখে] ধাবিত হয় ইহা ভূমির মধ্যে পড়ে না থাকে ঘাসআদির মধ্যে না থাকে। আমাদের সম্পদকে ইচ্ছাকারী গুণবান দের জন্য অর্পনকৃত হোক।

अन्वय: हे विद्वन्निहतस्य ते तवाग्निना पच्यमानाद्गात्राद्यदभिशूलमवधावति तद्भूम्यां माऽऽश्रिषत्तत्तृणेषु माऽऽश्लिष्येत्किन्तूशद्भ्यो देवेभ्यो रातं स्याद्दत्तमस्तु ॥ पदार्थान्वयभाषाः -(यत्) शस्त्रम् (ते) तव (गात्रात्) हस्तात् (अग्निना) क्रोधरूपेण (पच्यमानात्) (अभि) अभिलक्ष्य (शूलम्) शूलमिव पीडाकरं शत्रुम् (निहतस्य) नितरां चलितस्य (अवधावति) निपतति (मा) (तत्) (भूम्याम्) (आ) (श्रिषत्) श्लिष्येत्। अत्राडभावो वर्णव्यत्ययेन लस्य स्थाने रेफादेशश्च। (मा) (तृणेषु) तृणादिषु (देवेभ्यः) दिव्येभ्यः शत्रुभ्यः (तत्) (उशद्भ्यः) त्वत्पदार्थान् कामयमानेभ्यः (रातम्) दत्तम् (अस्तु) ॥

भावार्थभाषाः -विद्वद्भिर्बलिष्ठैः संग्रामे शस्त्रचालनावसरे विचारेणैव शस्त्रं प्रक्षेपणीयं येन क्रोधान्निर्गतं शस्त्रं भूभ्यादौ न निपतेत्किन्तु शत्रुष्वेव कृतकारि स्यादिति ॥ -स्वामी दयानन्द सरस्वती