সামবেদ ২৬০

 ॥ ঋষিঃ রেভঃ ॥ দেবতাঃ ইন্দ্ৰঃ ৷ ছন্দঃ বৃহতী ॥ স্বরঃ মধ্যমঃ ॥

र्मा ने इन्द्रं परां वृणग्भ॑वा॑ नः स॒ध॑मा॑द्ये । त्वं नं ऊती त्वमिन्नं आंप्य' मां नं इन्द्रे प॑रां वृणक् ॥८॥

মা ন ইন্দ্র পরা বৃণভবা নঃ সধমাদ্যে।

ত্বং ন ঊতী ত্বমিন্ন আপ্যং মা ন ইন্দ্র পরা বৃণক্‌ ॥ সাম০ ৩।৩।৮

পদার্থঃ হে (ইন্দ্র) পরমৈশ্বর্যবান পরমেশ্বর ! তুমি (নঃ) আমাদের (মা পরাবৃণক) ত্যাগ করো না ['বৃজী বর্জনে' ধা০ রুধাদি]। (সধমাদ্যে) যেখানে আমরা একসাথে আনন্দে বিদ্যমান থাকি, সেই গৃহ, যজ্ঞ প্রভৃতিতে তুমি (নঃ) আমাদের (ভব) সহায়ক হও। (ত্বম) তুমি (নঃ) আমাদের (ঊতী) রক্ষক ['সুপাং সুলুক' অষ্টা০ ৭।১।৩৯], (ত্বম্ ইৎ) তুমিই (নঃ) আমাদের (আপ্যম্) পরম বন্ধু। হে (ইন্দ্র) পরমেশ্বর ! (নঃ মা পরাবৃণক্) তুমি আমাদের ত্যাগ করো না অর্থাৎ আমাদের কৃপা থেকে বঞ্চিত করো না ॥৮॥ এখানে 'মা ন ইন্দ্র পরা বৃণক্' এই অংশের পুনরুক্তির দ্বারা প্রবল ইচ্ছে সূচিত হয়। নিরুক্তকার বলেন যে, পুনরুক্তিতে সুবিশাল অর্থ লুকিয়ে থাকে। যেমন অদ্ভুত বস্তুকে দেখে দ্রষ্টা বলেন, 'অহো দর্শনীয়, অহো দর্শনীয়।' (নিরু০ ১০।৪০) ॥৮॥ সরলার্থঃ হে পরমেশ্বর্যবান পরমেশ্বর ! তুমি আমাদের ত্যাগ করো না। যেখানে আমরা একসাথে আনন্দে বিদ্যমান থাকি, সেই গৃহ, যজ্ঞ প্রভৃতিতে তুমি আমাদের সহায়ক হও। তুমি আমাদের রক্ষক, তুমিই আমাদের পরম বন্ধু। হে পরমেশ্বর ! তুমি আমাদের ত্যাগ করো না অর্থাৎ আমাদের কৃপা থেকে বঞ্চিত করো না ॥৮॥

এই মন্ত্রে শ্লেষালঙ্কার রয়েছে ॥৮॥

ভাবার্থঃ পরমেশ্বর সর্বত্র বিদ্যমান। তবুও আমরা পরমেশ্বরকে অনুভব করতে পারি না। কিন্তু যখন সাধনার মাধ্যমে পরমেশ্বরকে অনুভব করতে পারি, তখন পরমেশ্বর আমাদের অতি আপন, পরম বন্ধু বলে মনে হয়। তখন আমাদের মনের মধ্যে একটি তীব্র প্রার্থনা সৃষ্টি হয় যে, 'হে ঈশ্বর ! আমরা যেন আর কখনো তোমাকে ভুলে না যাই। কারণ আমরা যদি তোমাকে ভুলে যাই, তখন আমাদের মনে হয় তুমিই যেন আমাদের ত্যাগ করে চলে যাচ্ছ। তাই হে পরমেশ্বর! তুমি কখনো আমাদের মন, প্রাণ, বুদ্ধি, হৃদয়কে থেকে চলে যেও না।' ॥৮॥

ऋषि: - रेभः काश्यपःदेवता - इन्द्रःछन्दः - बृहतीस्वरः - मध्यमःकाण्ड नाम - ऐन्द्रं काण्डम्

 

मा꣡ न꣢ इन्द्र꣣ प꣡रा꣢ वृण꣣ग्भ꣡वा꣢ नः सध꣣मा꣡द्ये꣢ । 

त्वं꣡ न꣢ ऊ꣣ती꣢꣫ त्वमिन्न꣣ आ꣢प्यं꣣ मा꣡ न꣢ इन्द्र꣣ प꣡रा꣢ वृणक् ॥२६०॥

स्वर सहित पद पाठ

मा꣢ । नः꣣ । इन्द्र । प꣡रा꣢꣯ वृ꣣णक् । भ꣡व꣢꣯ । नः꣣ । सधमा꣡द्ये꣢ । स꣣ध । मा꣡द्ये꣢꣯ । त्वम् । नः꣣ । ऊती꣢ । त्वम् । इत् । नः꣣ । आ꣡प्य꣢꣯म् । मा । नः꣢ । इन्द्र । प꣡रा꣢꣯ । वृ꣣णक् ॥२६०॥

---

स्वर रहित मन्त्र

मा न इन्द्र परा वृणग्भवा नः सधमाद्ये । त्वं न ऊती त्वमिन्न आप्यं मा न इन्द्र परा वृणक् ॥२६०॥

---

स्वर रहित पद पाठ

मा । नः । इन्द्र । परा वृणक् । भव । नः । सधमाद्ये । सध । माद्ये । त्वम् । नः । ऊती । त्वम् । इत् । नः । आप्यम् । मा । नः । इन्द्र । परा । वृणक् ॥२६०॥

 सामवेद - मन्त्र संख्या : 260
 (कौथुम) पूर्वार्चिकः » प्रपाठक » 3; अर्ध-प्रपाठक » 2; दशतिः » 2; मन्त्र » 8
 (राणानीय) पूर्वार्चिकः » अध्याय » 3; खण्ड » 3; मन्त्र » 8
 

सामवेद भाष्य (आचार्य रामनाथ वेदालंकार) - हिन्दी - आचार्य रामनाथ वेदालंकार

विषय -
अगले मन्त्र में पुनः परमेश्वर, आचार्य और राजा से प्रार्थना की गयी है।

पदार्थ -
हे (इन्द्र) परमैश्वर्यवान् परमेश्वर, आचार्य व राजन् ! आप (नः) हमें (मा परावृणक्) मत छोड़ो। (सधमाद्ये) जहाँ साथ-साथ आनन्द से रहते हैं उस घर, यज्ञ, गुरुकुल, सभास्थल, राष्ट्र आदि में, आप (नः) हमारे (भव) सहायक होवो। (त्वम्) आप (नः) हमारी (ऊती) रक्षा के लिए होवो। (त्वम् इत्) आप ही (नः) हमारे (आप्यम्) बन्धु बनो। हे (इन्द्र) परमेश्वर आचार्य व राजन् ! (नः मा परावृणक्) आप हमें असहाय मत छोड़ो ॥ यहाँ पुनरुक्ति से उत्कट इच्छा सूचित होती है। निरुक्तकार ने भी कहा है कि पुनरुक्ति में बहुत बड़ा अर्थ छिपा होता है, जैसे किसी अद्भुत वस्तु को देखकर द्रष्टा कहता है—अहो दर्शनीय है, अहो दर्शनीय है। (निरु० १०।४०) ॥८॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥८॥

भावार्थ -
परमात्मा, गुरुजन और राजा का यथायोग्य पूजन व सत्कार करके उनसे बहुमूल्य लाभ प्राप्त करने चाहिएँ ॥८॥