অথর্ববেদ ১০/৮/১

 देवता: आत्मा ऋषि: कुत्सः छन्द: उपरिष्टाद्विराड्बृहती स्वर: ज्येष्ठब्रह्मवर्णन सूक्त

                                                   

यो भू॒तं च॒ भव्यं॑ च॒ सर्वं॒ यश्चा॑धि॒तिष्ठ॑ति। स्वर्यस्य॑ च॒ केव॑लं॒ तस्मै॑ ज्ये॒ष्ठाय॒ ब्रह्म॑णे॒ नमः॑ ॥

যো ভুতং চ ভব্যং চ সর্ব্বং যশ্চাধিতিষ্ঠতি।

স্বর্যস্য চ কেবলং তস্মৈ জ্যেষ্ঠায় ব্রহ্মণে নমঃ ।।

-অথর্ববেদঃ ১০।৮।১

ভাষার্থঃ-(যো ভূতং চ) যে পরমেশ্বর ভূতং অর্থাৎ অতীতকালে যাহা ব্যাতীত হইয়া গিয়াছে, চ শব্দে যাহা বর্ত্তমান কালে বিদ্যমান রহিয়াছে, এবং (ভব্যং চ) এবং যাহা ভবিষ্যতে হইবে অর্থাৎ যে কাল বা সময় পরে আসিবে, এই তিন কালের সমস্ত পদার্থ বা ঘটনার ব্যবহার যিনি যথাবৎ জ্ঞাত আছেন।

(সর্ব্বং যশ্চাধিতিষ্ঠতি) যিনি সমস্ত জগতের বিষয় বিজ্ঞান বলে জ্ঞাত আছেন। যিনি এই জগতের সৃষ্টি, স্থিতি ও প্রলয়কর্ত্তা এবং যিনি সংসারের সমগ্র পদার্থের অধিষ্ঠাতা ও স্বামী স্বরূপ। (স্ব র্যস্য চ কেবলম্) যিনি স্বয়ং সুখ বা আনন্দ স্বরূপ। যিনি মুক্তি ও ব্যবহারিক অর্থাৎ পারমার্থিক ও সাংসারিক উভয় প্রকারের সুখ প্রদাতা।

(তস্মৈ জ্যৈষ্ঠায় ব্রহ্মণে নমঃ) সেই সর্ব্ব জ্যেষ্ঠ ও শ্রেষ্ঠ সামর্থ যুক্ত ব্রহ্ম যাহাকে পরমাত্মা বলা যায়, তাহাকে অত্যন্ত সপ্রেম হৃদয়ে আমরা নমস্কার করি। এই পরমাত্মা সর্ব্ব সময়ে বিরাজমান আছেন, যাঁহার লেশমাত্রও দুঃখোদয় হয় না। এইরূপ আনন্দ ঘন পরমেশ্বর আমার নমস্কার প্রাপ্ত হউন।।-[স্বামী দয়ানন্দ সরস্বতী]

ভাবার্থঃ-তিন কাল এবং সমস্ত জগতের স্বামী সূক্ষ্মস্বরূপ পরমাত্মা কে নমস্কার।।[পন্ডিত ক্ষেমকরণদাস ত্রিবেদী]

विषय - परमात्मा और जीवात्मा के स्वरूप का उपदेश।

पदार्थ -
(यः) जो [परमेश्वर] (भूतम्) भूतकाल (च च) और (भव्यम्) भविष्यत् काल का (च) और (यः) जो (सर्वम्) सब [जगत्] का (अधितिष्ठति) अधिष्ठाता है (च) और (स्वः) सुख (यस्य) जिसका (केवलम्) केवल स्वरूप है, (तस्मै) उस (ज्येष्ठाय) ज्येष्ठ [सब से बड़े वा सब से श्रेष्ठ] (ब्रह्मणे) ब्रह्मा [महान् परमेश्वर] को (नमः) नमस्कार है ॥१॥

भावार्थ - तीनों कालों और सब जगत् के स्वामी सुखस्वरूप परमात्मा को हम सबका नमस्कार है ॥१॥ यह मन्त्र महर्षिदयानन्दकृत ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका पृष्ठ ४ में व्याख्यात है ॥

टिप्पणी -
१−(यः) परमेश्वरः (भूतम्) अतीतकालम् (च च) समुच्चये (भव्यम्) अनागतकालम् (सर्वम्) समस्तं जगत् (यः) (च) (अधितिष्ठति) शास्ति (स्वः) सुखम् (यस्य) ईश्वरस्य (च) (केवलम्) सेवनीयं स्वरूपम् (तस्मै) पूर्वोक्ताय (ज्येष्ठाय) अ० १०।७।१७। वृद्धतमाय। प्रशस्यतमाय (ब्रह्मणे) अ० १०।७।३२। महते प्रजापतये परमेश्वराय (नमः) नमस्कारः ॥