যজুর্বেদ ২৩/১৭

 देवता: अग्न्यादयो देवताः ऋषि: प्रजापतिर्ऋषिः छन्द: अतिशक्वरी स्वर: पञ्चमः

अ॒ग्निः प॒शुरा॑सी॒त् तेना॑यजन्त॒ सऽए॒तं लो॒कम॑जय॒द् यस्मि॑न्न॒ग्निः स ते॑ लो॒को भ॑विष्यति॒ तं जे॑ष्यसि॒ पिबै॒ताऽअ॒पः। वा॒युः प॒शुरा॑सी॒त् तेना॑यजन्त॒ सऽए॒तं लो॒कम॑जय॒द् यस्मि॑न् वा॒युः स ते॑ लो॒को भ॑विष्यति॒ तं जे॑ष्यसि॒ पिबै॒ताऽअ॒पः। सूर्यः॑ प॒शुरा॑सी॒त् तेना॑यजन्त॒ सऽए॒तं लो॒कम॑जय॒द् यस्मि॒न्त्सूर्य्यः॒ स ते॑ लो॒को भ॑विष्यति॒ तं जे॑ष्यसि॒ पिबै॒ताऽअ॒पः॥

অগ্নিঃ পশুরাসীত্ তেনায়জন্ত সহত্রতং লোকমজয়দ্ যস্মিন্নগ্নিঃ স তে লোকো ভবিষ্যতি তং জেষ্যসি পিবৈতাহঅপঃ। বায়ুপশুরাসীত্ তেনায়জন্ত সহত্রতং লোকমজয়দ্ যস্মিন্  বায়ু স তে লোকো ভবিষ্যতি তং জেষ্যসি পিবৈতাহঅপঃ। সূর্যঃ পশুরাসীত্ তেনায়জন্ত সহত্রতং লোকমজয়দ্  যস্মিনৎসূর্য্যঃ স তে লোকো ভবিষ্যতি তং জেষ্যসি পিবৈতাহঅপঃ"।।-যর্জুবেদ ২৩|১৭

পদার্থঃ হে বিদ্যাবোধের কামনাকারী পুরুষ! (যস্মিন্) যেই দেখার যোগ্য জগতে (সঃ) সেই (অগ্নিঃ) অগ্নি (পশুঃ আসীত্) দেখার যোগ্য, (তেন) তাহার মাধ্যমে যেভাবে যজ্ঞকর্তা (অয়জন্ত) যজ্ঞ করে, সেভাবে আপনিও যজ্ঞ করুন । যেভাবে (সঃ) সেই বিদ্বান ( এতম্) এই (লোকম্) দর্শনযোগ্য স্থানকে (অজয়ত) জয় করেন; সেভাবে এটাও জয় করো, যদি ( তম্) সেটাকে (জেষ্যসি) জয় করো তবে সেই (অগ্নিঃ) অগ্নি (তে) তোমার (লোকঃ) দর্শনের যোগ্য (ভবিষ্যতি) হবে , এর দ্বারা তুমি (এতাঃ) এই যজ্ঞ দ্বারা শুদ্ধকৃত ( অপঃ) জলকে (পিব) পান করো । (যস্মিন) যার মধ্যে (সঃ) সেই (বায়ুঃ) পবন (পশুঃ আসীত্) দেখার যোগ্য আর যার দ্বারা যজ্ঞকর্তা (অয়জন্ত) যজ্ঞ করেন (তেন) সেটা দিয়ে [ ব্যবহার করে ] তুমিও যজ্ঞ করো । যেভাবে (সঃ) সেই বিদ্বান ( এতম্) এই বায়ুমন্ডলের আাধারভূত (লোকঃ) অন্তরীক্ষ লোককে ( অজয়ত্) জিতে , সেভাবে তুমিও জয় করো ; যখন (তম্) ওটাকে ( জেষ্যসি) জয় করবে তখন সেই (বায়ুঃ) পবন (তে) তোমার (লোকঃ) দেখার যোগ্য হবে । এর মাধ্যমে তুমি (এতাঃ) এই (তপঃ) যজ্ঞ হতে শুদ্ধকৃত প্রাণরূপী পবনকে (পিব) ধারণ কর । (যস্মিন্) যাহাতে সেই (সূর্য্যঃ) সূর্য্যমন্ডল (পশুঃ আসীত্) দেখার যোগ্য , (তেন) তাহার মাধ্যমে ( অয়জন্ত) যজ্ঞ সম্পাদনকারীরা যজ্ঞ করে, যেভাবে (সঃ) সেই বিদ্বানেরা ( এতম্) এই সূর্যমন্ডলের আধারভূত (লোকম্) দূল্যোক কে (অজয়ত্) জয় করে, সেভাবে তুমিও জয় কর । তুমি যদি (তম্) সেই দূল্যোককে (জেষ্যসি) জয় কর তবে (সঃ) সেই (সূর্যঃ) সূর্যমন্ডল (তে) তোমার (লোকঃ) দেখার যোগ্য (ভবিষ্যতি) হবে , এর মাধ্যমে তুমি ( এতাঃ) যজ্ঞ হতে শুদ্ধকৃত ( অপঃ) জগতে ব্যাপ্ত হতে থাকা সূর্যের প্রকাশ কে (পিবঃ) গ্রহণ করো । 

ভাবার্থঃ হে মনুষ্য! সকল যজ্ঞে অগ্নি আদিকেই পশু জানো , কিন্তু কোনো প্রাণী এই যজ্ঞে হত্যার যোগ্য নয় , না হোমের যোগ্য । যে জন এভাবে জেনে সুগন্ধি আদি উত্তম-উত্তম পদার্থের ভালো জ্ঞাতা হয়ে , হবন ক্রিয়াদি করেন , সে ব্যক্তি পবন [ বায়ু ] এবং সূর্যকে প্রাপ্ত হয়ে বর্ষার মাধ্যমে সেখানে থেকে বের হয়ে ওষধি , প্রাণ , শরীর এবং বুদ্ধিকে ক্রমে , ক্রমে প্রাপ্ত হয়ে সংসারের সকল প্রাণীদের আনন্দ প্রদান করেন । এই যজ্ঞ কর্মের সম্পাদনকারী ব্যক্তি পুণ্যের প্রাচুর্যের দ্বারা পরমাত্মাকে প্রাপ্ত হয়ে সৎকার যুক্ত হন ।

पदार्थान्वयभाषाः -हे विद्याबोध चाहने वाले पुरुष! (यस्मिन्) जिस देखने योग्य लोक में (सः) वह (अग्निः) अग्नि (पशुः) देखने योग्य (आसीत्) है, (तेन) उससे जिस प्रकार यज्ञ करने वाले (अयजन्त) यज्ञ करें, उस प्रकार से तू यज्ञ कर। जैसे (सः) वह विद्वान् (एतम्) इस (लोकम्) देखने योग्य स्थान को (अजयत्) जीतता है, वैसे इसको जीत, यदि (तम्) उसको (जेष्यसि) जीतेगा तो वह (अग्निः) अग्नि (ते) तेरा (लोकः) देखने योग्य (भविष्यति) होगा, इससे तू (एताः) इन यज्ञ से शुद्ध किये हुए (अपः) जलों को (पिब) पी। (यस्मिन्) जिसमें (सः) वह (वायुः) पवन (पशुः) देखने योग्य (आसीत्) है और जिससे यज्ञ करने वाले (अयजन्त) यज्ञ करें (तेन) उससे तू यज्ञ कर। जैसे (सः) वह विद्वान् (एतम्) इस वायुमण्डल के रहने के (लोकम्) लोक को (अजयत्) जीते, वैसे तू जीत, जो (तम्) उसको (जेष्यसि) जीतेगा तो वह (वायुः) पवन (ते) तेरा (लोकः) देखने योग्य (भविष्यति) होगा। इससे तू (एताः) इन (अपः) यज्ञ से शुद्ध किये हुए प्राण रूपी पवनों को (पिब) धारण कर (यस्मिन्) जिसमें वह (सूर्य्यः) सूर्य्यमण्डल (पशुः) देखने योग्य (आसीत्) है, (तेन) उससे (अयजन्त) यज्ञ करने वाले यज्ञ करें, जैसे (सः) वह विद्वान् (एतम्) इस सूर्य्यमण्डल के ठहरने के (लोकम्) लोक को (अजयत्) जीतता है, वैसे तू जीत। जो तू (तम्) उसको (जेष्यसि) जीतेगा तो (सः) वह (सूर्यः) सूर्य्यमण्डल (ते) तेरा (लोकः) देखने योग्य (भविष्यति) होगा, इससे तू (एताः) यज्ञ से शुद्धि किये हुए (अपः) संसार में व्याप्त हो रहे सूर्यप्रकाशों को (पिब) ग्रहण कर॥ -[स्वामी दयानन्द सरस्वती]

अन्वयः - हे जिज्ञासो! यस्मिन् सोऽग्निः पशुरासीत् तेनाऽयजन्त तेन त्वं यज यथा स विद्वांस्तेनैतं लोकमजयत् तयैतं जय तं चेज्जेष्यसि तर्हि सोऽग्निस्ते लोको भविष्यति, अतस्त्वमेता यज्ञेन शोधिता अपः पिब। यस्मिन् स वायुः पशुरासीद् येन यजमाना अयजन्त तेन त्वं यज यथा स एतं लोकमजयत् तथा त्वं जय, यदि तं जेष्यसि तर्हि स वायुस्ते लोको भविष्यति, अतस्त्वमेता अपः पिब। यस्मिन्स सूर्य्यः पशुरासीत् तेनायजन्त यथा स एतं लोकमजयत् तथा त्वं जय यदि त्वं तं जेष्यसि तर्हि स सूर्यस्ते लोको भविष्यति तस्मात्त्वमेता अपः पिब॥

भावार्थभाषाः -हे मनुष्यो ! सब यज्ञों में अग्नि आदि को ही पशु जानो, किन्तु प्राणी इन यज्ञों में मारने योग्य नहीं, न होमने योग्य हैं। जो ऐसे जानकर सुगन्धि आदि अच्छे-अच्छे पदार्थों को भलीभाँति बना, आग में होम करनेहारे होते हैं, वे पवन और सूर्य को प्राप्त होकर वर्षा के द्वारा वहाँ से छूट कर ओषधि, प्राण, शरीर और बुद्धि को क्रम से प्राप्त होकर सब प्राणियों को आनन्द देते हैं। इस यज्ञकर्म के करनेवाले पुण्य की बहुताई से परमात्मा को प्राप्त होकर सत्कारयुक्त होते हैं ॥