মনুস্মৃতি অধ্যায় ৮

 ব্যবহারান্ দিদৃক্ষুস্তু ব্রাহ্মণৈঃ সহ পার্থিবঃ |

মন্ত্রজ্ঞৈর্মন্ত্রিভিশ্চৈব বিনীতঃ প্রবিশেত্ সভাম্ || ১ ||

व्यवहारान्दिदृक्षुस्तु ब्राह्मणैः सह पार्थिवः ।मन्त्रज्ञैर्मन्त्रिभिश्चैव विनीतः प्रविशेत्सभाम् ।।

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

व्यवहारों अर्थात् मुकद्दमों को देखने अर्थात् निर्णय करने का इच्छुक राजा न्याय ज्ञाता विद्वानों सलाहकारों और मन्त्रियों के साथ विनीतभाव से राजसभा - न्यायालय में प्रवेश करे ।

टिप्पणी :
श्रृघि श्रुत्कर्ण वह्निभिः, देवैरग्ने सयावभिः । आ सीदन्तु बर्हिषि मित्रोऽअर्यमा प्रातर्यावाणोऽध्वरम् ।। यजु० ३३।१५।। भाषार्थ - प्रार्थी के वचन को सुनने वाले कानों से युक्त अग्नि के तुल्य तेजस्वी विद्वान् वा राजन्! साथ चलने वाले, कार्य के निर्वाहक विद्वानों के साथ हिंसा रहित राज्यव्यवहार को (ऐसा मुकद्दमा जिसमें किसी के साथ अन्याय न हो) सुन । प्रातः राजकार्यों को प्राप्त कराने वाले, पक्षपात से रहित सबका मित्र और अर्य - वैश्य वा स्वामी जनों का मान करने वाला न्यायाधीश आकाश के तुल्य विशाल सभा में विराजमान हों । भावार्थ - सभापति राजा, सुपरीक्षित अमात्यजनों को स्वीकार करके, उनके साथ सभा में बैठकर, विवाद करने वालों के वचनों को सुनकर, यथार्थ न्याय करे ।

তত্রাসীনঃ স্থিতো বাঽপি পাণিমুদ্যম্য দক্ষিণম্ |

বিনীতবেষাভরণঃ পশ্যেত্ কার্যাণি কার্যিণাম্ ||২ || [প্রক্ষিপ্ত]

तत्रासीनः स्थितो वापि पाणिं उद्यम्य दक्षिणम् ।विनीतवेषाभरणः पश्येत्कार्याणि कार्यिणाम् ।।

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

टिप्पणी :
यह (८।२ वां) श्लोक निम्नलिखित कारण से प्रक्षिप्त है - १. वेद - विरूद्ध - इस श्लोक में कहा है कि राजा न्याय - सभा में जाकर ‘बैठकर अथवा खड़े होकर’ और दाहिने हाथ को उठाकर विवादों को देखे । यहाँ खड़े होकर और दाहिना हाथ उठाना दोनों ही बात वेद - विरूद्ध तथा अव्यावहारिक हैं । वेद में (यजु० ३३।१५ में) राजा को मन्त्रियों के साथ ‘आसीदन्तु’ - बैठने के लिए ही कहा है । और विवादों को सुनने तथा निर्णय करने में पर्याप्त समय लग जाता है, तब तक राजा खड़ा रहे और दाहिने हाथ को उठाये रखे, यह निरर्थक ही राजा के लिये दण्ड हो जाता है । मानो राजा को ही अपराध के कारण दण्डित किया गया है । २. शैली - विरूद्ध - मनु की शैली यह है कि वे किसी बात को अथवा विशेषण को बार - बार प्रयुक्त नहीं करते । किन्तु यहां (८।१ में) राजा को ‘विनीतः’ कहने पर भी (८।२ में) पुनः ‘विनीत’ शब्द का प्रयोग पुनरूक्त होने से मनु - प्रोक्त नहीं है । और ८।३-८ श्लोकों में ‘कुर्यात् कार्यनिविर्णयम् - राजा का कार्य विवादों का निर्णय करना कहा है’ । किन्तु ८।२ में ‘पश्येत् - देखे’ क्रिया का प्रयोग है, जो कि राजा के लिये उचित नहीं है । क्यों कि राजा का कार्य न्याय करना है, केवल देखना नहीं । अतः राज - धर्म प्रकरण में मनु इस प्रकार की अधूरी क्रियाओं का कैसे प्रयोग कर सकते हैं ? अतः यह श्लोक प्रक्षिप्त है ।

Commentary by : पण्डित चन्द्रमणि विद्यालंकार

उस समय राजा न्यायाधीश के वेष-भूषा को धारण किये हुए, न्यायगद्दी पर बैठ कर या खड़े होकर, तथा अपने दहिने हाथ को हुक्म लिखने के लिए उद्यमयुक्त करके वादी-प्रतिवादियों के मुकद्दमों को देशाचार तथा शास्त्रव्यवहार हेतुओं के प्रतिदिन देखा करे, जोकि भिन्न-भिन्न प्रकार के अठारह विवादस्पद भागों में विभक्त किये गये हैं।

প্রত্যহং দেশদৃষ্টৈশ্চ শাস্ত্রদৃষ্টৈশ্চ হেতুভিঃ |

অষ্টাদশসু মার্গেষু নিবদ্ধানি পৃথক্ পৃথক্ || ৩ ||

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

सभा, राजा और राजपुरूष सब लोग देशाचार और शास्त्रव्यवहार के हेतुओं से निम्नलिखित अठारह विवादास्पद मार्गों में विवादयुक्त कर्मों का निर्णय प्रतिदिन किया करें ।

टिप्पणी :
और जो - जो नियम शास्त्रोक्त न पावें, और उनके होने की आवश्यकता जानें, तो उत्तमोत्तम नियम बांधे कि जिससे राजा और प्रजा की उन्नति हो । (स० प्र० षष्ठ समु०) बांधे अर्थात् नियत किये गये...................... अलग - अलग.......................... स० प्र० षष्ठ समुल्लास में स्वामी जी ने पुनः श्लोक की प्रथम पंक्ति उद्धृत करके लिखा है - ‘‘जो नियम राजा और प्रजा के सुखकारक और धर्मयुक्त समझें, उन - उन नियमों को पूर्णविद्वानों की राज - सभा बांधा करे ।’’

Commentary by : पण्डित चन्द्रमणि विद्यालंकार

उस समय राजा न्यायाधीश के वेष-भूषा को धारण किये हुए, न्यायगद्दी पर बैठ कर या खड़े होकर, तथा अपने दहिने हाथ को हुक्म लिखने के लिए उद्यमयुक्त करके वादी-प्रतिवादियों के मुकद्दमों को देशाचार तथा शास्त्रव्यवहार हेतुओं के प्रतिदिन देखा करे, जोकि भिन्न-भिन्न प्रकार के अठारह विवादस्पद भागों में विभक्त किये गये हैं।

তেষামাদ্যং ঋণাদানং নিক্ষেপোঽস্বামিবিক্রযঃ |

সংভূয চ সমুত্থানং দত্তস্যানপকর্ম চ || ৪|

तेषां आद्यं ऋणादानं निक्षेपोऽस्वामिविक्रयः ।संभूय च समुत्थानं दत्तस्यानपकर्म च ।।8/4

Commentary by : पण्डित राजवीर शास्त्री जी

अठारह मार्ग ये हैं - उनमें १-किसी से ऋण लेने - देने का विवाद, २- धरोहर अर्थात् किसी ने किसी के पास पदार्थ धरा हो और मांगे पर न देना, ३- दूसरे के पदार्थ को दूसरा बेच लेवे, ४- मिल - मिला के किसी पर अत्याचार करना, ५- दिये हुए पदार्थ का न होना, ६- वेतन अर्थात् किसी की ‘नौकरी’ में से ले लेना या कम देना, ७- प्रतिज्ञा से विरूद्ध वर्तना, ८- क्रय - विक्रयानुशय अर्थात् लेन - देन में झगड़ा होना, ९- पशु के स्वामी और पालने वाले का झगड़ा, १० - सीमा का विवाद, ११-१२- किसी को कठोर दण्ड देना, कठोर वाणी का बोलना, १३- चोरी - डाका मारना, १४- किसी काम को बलात्कार से करना, १५- किसी की स्त्री वा पुरूष का व्यभिचार होना, १६- स्त्री और पुरूष के धर्म में व्यतिक्रम होना, १७- विभाग अर्थात् दायभाग में वाद उठाना, १८- द्यूत अर्थात् जड़ पदार्थ और समाह्वय अर्थात् चेतन को दाव में धर के जूआ खेलना, ये अठारह प्रकार के परस्परविरूद्ध व्यवहार के स्थान हैं । (स० प्र० षष्ठ समु०)

Commentary by : पण्डित चन्द्रमणि विद्यालंकार

1. अठारह प्रकार के विवादस्पद विषय- तेषामाद्यमृणादानं निक्षेपोऽस्वामिविक्रयः। संभूय च समुत्थानं दत्तस्यानपकर्म च॥ ४॥ वेतनस्यैव चादानं संविदश्च व्यतिक्रमः। क्रयविक्रयानुशयो विवादः स्वामिपालयोः॥ ५॥ सीमाविवादधर्मश्च पारुष्ये दण्डवाचिके। स्तेयं च साहसं चैव स्त्रीसंग्रहणमेव च॥ ६॥ स्त्रीपुंधर्मी विभागश्च द्यूतमाह्वय एव च। पदान्यष्टादशैतानि व्यवहारस्थिताविह॥ ७॥ उन में पहला (१) ऋण का लेन-देन, (२) धरोहर या गिर्वी रखना-मांगना, (३) मालिक से बिना पूछे उसकी वस्तु बेचना, (४) साझे का व्यवहार, (५) उधार या दान में दिया हुआ पदार्थ पुनः न देना या ग्रहण करना, (६) वेतन का न देना, (७) इक़रारनामे या प्रतिज्ञा के विरुद्ध वर्तना, (८) क्रय-विक्रय में झगड़ा होना, (९) पशुपति और पशुपालक (चरवाहा) में झगड़ा होना, (१०) सीमा पर झगड़ा होना, (११) किसी से मार-पीट करना, (१२) किसी से गाली-गलौच करना, (१३) चोरी-डाका डालना, (१४) किसी काम को बलात्कार से करना, (१५) किसी की स्त्री से सम्बन्ध करना, (१६) पति-पत्नी के धर्म में व्यतिक्रम होना, (१७) दायभाग की बांट में झगड़ा होना, तथा (१८) अठारहवां, जड़ पदार्थ व चेतन पदार्थ को दाव पर रखकर जूआ खेलना है।१ इस न्यायक्षेत्र में ये अठारह प्रकार के विवादग्रस्त स्थान हैं। १. सट्टा, जूआ आदि द्यूत है; और तीतरबाजी, वटेरबाजी, मेढावाजी, मुर्गावाजी आदि समाह्वय कहलाता है।

Commentary by : स्वामी दर्शनानंद जी

अठारह प्रकार के अभियोग यह हैं-(1) लेनदेन (2) अमानत (3) उस वस्तु को बेचना जिसका कोई स्वामी न हो (4) साझा (5) ऋण लेकर इन्कार करना।

বেতনস্যৈব চাদানং সংবিদশ্চ ব্যতিক্রমঃ |

ক্রযবিক্রযানুশযো বিবাদঃ স্বামিপালযোঃ ||৫ ||

 সীমাবিবাদধর্মশ্চ পারুষ্যে দণ্ডবাচিকে |

স্তেযং চ সাহসং চৈব স্ত্রীসঙ্গ্রহণমেব চ || ৬ ||

স্ত্রীপুংধর্মো বিভাগশ্চ দ্যূতমাহ্বয এব চ |

পদান্যষ্টাদশৈতানি ব্যবহারস্থিতাবিহ || ৭ ||

এষু স্থানেষু ভূযিষ্ঠং বিবাদং চরতাং নৃণাম্ |

 ধর্মং শাশ্বতমাশ্রিত্য কুর্যাত্ কার্যবিনির্ণযম্ ||৮ ||

 যদা স্বযং ন কুর্যাত্ তু নৃপতিঃ কার্যদর্শনম্ |

তদা নিযুঞ্জ্যাদ্ বিদ্বাংসং ব্রাহ্মণং কার্যদর্শনে || ৯ ||

সোঽস্য কার্যাণি সংপশ্যেত্ সভ্যৈরেব ত্রিভির্বৃতঃ |

 সভামেব প্রবিশ্যাগ্র্যামাসীনঃ স্থিত এব বা || ১০||

যস্মিন্ দেশে নিষীদন্তি বিপ্রা বেদবিদস্ত্রযঃ |

রাজ্ঞশ্চাধিকৃতো বিদ্বান্ ব্রহ্মণস্তাং সভাং বিদুঃ || ১১ ||

 ধর্মো বিদ্ধস্ত্বধর্মেণ সভাং যত্রোপতিষ্ঠতে |

শল্যং চাস্য ন কৃন্তন্তি বিদ্ধাস্তত্র সভাসদঃ || ১২||

 সভাং বা ন প্রবেষ্টব্যং বক্তব্যং বা সমঞ্জসম্ | 

অব্রুবন্ বিব্রুবন্ বাঽপি নরো ভবতি কিল্বিষী ||১৩ ||

 যত্র ধর্মো হ্যধর্মেণ সত্যং যত্রানৃতেন চ |

 হন্যতে প্রেক্ষমাণানাং হতাস্তত্র সভাসদঃ || ১৪||

 ধর্ম এব হতো হন্তি ধর্মো রক্ষতি রক্ষিতঃ |

 তস্মাদ্ ধর্মো ন হন্তব্যো মা নো ধর্মো হতোঽবধীত্ || ১৫ ||

 বৃষো হি ভগবান্ ধর্মস্তস্য যঃ কুরুতে হ্যলম্ |

বৃষলং তং বিদুর্দেবাস্তস্মাদ্ ধর্মং ন লোপযেত্ || ১৬||

 এক এব সুহৃদ্ ধর্মো নিধানেঽপ্যনুযাতি যঃ |

 শরীরেণ সমং নাশং সর্বমন্যদ্ হি গচ্ছতি || ১৭||

 পাদোঽধর্মস্য কর্তারং পাদঃ সাক্ষিণং ঋচ্ছতি |

পাদঃ সভাসদঃ সর্বান্ পাদো রাজানমৃচ্ছতি || ১৮ ||

রাজা ভবত্যনেনাস্তু মুচ্যন্তে চ সভাসদঃ |

 এনো গচ্ছতি কর্তারং নিন্দাঽর্হো যত্র নিন্দ্যতে || ১৯ ||

 জাতিমাত্রোপজীবী বা কামং স্যাদ্ ব্রাহ্মণব্রুবঃ |

ধর্মপ্রবক্তা নৃপতের্ন শূদ্রঃ কথং চন ? ? || ২০ ||

যস্য শূদ্রস্তু কুরুতে রাজ্ঞো ধর্মবিবেচনম্ |

তস্য সীদতি তদ্ রাষ্ট্রং পঙ্কে গৌরিব পশ্যতঃ ||২১ ||

 যদ্ রাষ্ট্রং শূদ্রভূযিষ্ঠং নাস্তিকাক্রান্তমদ্বিজম্ |

বিনশ্যত্যাশু তত্ কৃত্স্নং দুর্ভিক্ষব্যাধিপীডিতম্ || ২২ ||

ধর্মাসনমধিষ্ঠায সংবীতাঙ্গঃ সমাহিতঃ |

প্রণম্য লোকপালেভ্যঃ কার্যদর্শনমারভেত্ || ২৩||

 অর্থানর্থাবুভৌ বুদ্ধ্বা ধর্মাধর্মৌ চ কেবলৌ |

 বর্ণক্রমেণ সর্বাণি পশ্যেত্ কার্যাণি কার্যিণাম্ || ২৪ ||

 বাহ্যৈর্বিভাবযেত্লিঙ্গৈর্ভাবমন্তর্গতং নৃণাম্ |

 স্বরবর্ণৈঙ্গিতাকারৈশ্চক্ষুষা চেষ্টিতেন চ || ২৫||

 আকারৈরিঙ্গিতৈর্গত্যা চেষ্টযা ভাষিতেন চ |

 নেত্রবক্ত্রবিকারৈশ্চ গৃহ্যতেঽন্তর্গতং মনঃ || ২৬ ||

 বালদাযাদিকং রিক্থং তাবদ্ রাজাঽনুপালযেত্ |

যাবত্ স স্যাত্ সমাবৃত্তো যাবত্চাতীতশৈশবঃ || ২৭ || 

 বশাঽপুত্রাসু চৈবং স্যাদ্ রক্ষণং নিষ্কুলাসু চ |

পতিব্রতাসু চ স্ত্রীষু বিধবাস্বাতুরাসু চ || ২৮||

জীবন্তীনাং তু তাসাং যে তদ্ হরেযুঃ স্ববান্ধবাঃ |

 তাংশিষ্যাত্চৌরদণ্ডেন ধার্মিকঃ পৃথিবীপতিঃ ||২৯ ||

 প্রণষ্টস্বামিকং রিক্থং রাজা ত্র্যব্দং নিধাপযেত্ |

 অর্বাক্ ত্র্যব্দাদ্দ্ হরেত্ স্বামী পরেণ নৃপতির্হরেত্ ||৩০. ||

 মমৈদমিতি যো ব্রূযাত্ সোঽনুযোজ্যো যথাবিধি |

সংবাদ্য রূপসঙ্খ্যাদীন্ স্বামী তদ্ দ্রব্যমর্হতি || ৩১ ||

অবেদযানো নষ্টস্য দেশং কালং চ তত্ত্বতঃ |

বর্ণং রূপং প্রমাণং চ তত্সমং দণ্ডমর্হতি ||৩২||

আদদীতাথ ষড্ভাগং প্রনষ্টাধিগতান্নৃপঃ |

দশমং দ্বাদশং বাঽপি সতাং ধর্মমনুস্মরন্ || ৩৩||

প্রণষ্টাধিগতং দ্রব্যং তিষ্ঠেদ্ যুক্তৈরধিষ্ঠিতম্ |

যাংস্তত্র চৌরান্ গৃহ্ণীযাত্ তান্ রাজৈভেন ঘাতযেত্ ||৩৪ ||

 মমাযমিতি যো ব্রূযান্নিধিং সত্যেন মানবঃ |

 তস্যাদদীত ষড্ভাগং রাজা দ্বাদশমেব বা || ৩৫||

অনৃতং তু বদন্ দণ্ড্যঃ স্ববিত্তস্যাংশমষ্টমম্ |

 তস্যৈব বা নিধানস্য সঙ্খ্যযাঽল্পীযসীং কলাম্ || ৩৬||

 বিদ্বাংস্তু ব্রাহ্মণো দৃষ্ট্বা পূর্বোপনিহিতং নিধিম্ |

 অশেষতোঽপ্যাদদীত সর্বস্যাধিপতির্হি সঃ || ৩৭||

 যং তু পশ্যেন্নিধিং রাজা পুরাণং নিহিতং ক্ষিতৌ |

 তস্মাদ্ দ্বিজেভ্যো দত্ত্বাঽর্ধমর্ধং কোশে প্রবেশযেত্ || ৩৮ ||

নিধীনাং তু পুরাণানাং ধাতূনামেব চ ক্ষিতৌ |

 অর্ধভাগ্ রক্ষণাদ্ রাজা ভূমেরধিপতির্হি সঃ || ৩৯||

 দাতব্যং সর্ববর্ণেভ্যো রাজ্ঞা চৌরৈর্হৃতং ধনম্ |

 রাজা তদুপযুঞ্জানশ্চৌরস্যাপ্নোতি কিল্বিষম্ || ৪০||

 জাতিজানপদান্ ধর্মান্ শ্রেণীধর্মাংশ্চ ধর্মবিত্ |

সমীক্ষ্য কুলধর্মাংশ্চ স্বধর্মং প্রতিপাদযেত্ || ৪১||

স্বানি কর্মাণি কুর্বাণা দূরে সন্তোঽপি মানবাঃ |

 প্রিযা ভবন্তি লোকস্য স্বে স্বে কর্মণ্যবস্থিতাঃ || ৪২ ||

 নোত্পাদযেত্ স্বযং কার্যং রাজা নাপ্যস্য পূরুষঃ ? ? |

ন চ প্রাপিতমন্যেন গ্রসেদর্থং কথং চন || ৪৩|| 

 যথা নযত্যসৃক্পাতৈর্মৃগস্য মৃগযুঃ পদম্ |

 নযেত্ তথাঽনুমানেন ধর্মস্য নৃপতিঃ পদম্ || ৪৪ ||

 সত্যমর্থং চ সংপশ্যেদাত্মানমথ সাক্ষিণঃ | 

 দেশং রূপং চ কালং চ ব্যবহারবিধৌ স্থিতঃ || ৪৫||

 সদ্ভিরাচরিতং যত্ স্যাদ্ ধার্মিকৈশ্চ দ্বিজাতিভিঃ |

তদ্ দেশকুলজাতীনামবিরুদ্ধং প্রকল্পযেত্ || ৪৬||

 অধমর্ণার্থসিদ্ধ্যর্থমুত্তমর্ণেন চোদিতঃ |

 দাপযেদ্ ধনিকস্যার্থমধমর্ণাদ্ বিভাবিতম্ || ৪৭||

 যৈর্যৈরুপাযৈরর্থং স্বং প্রাপ্নুযাদুত্তমর্ণিকঃ |

তৈর্তৈরুপাযৈঃ সঙ্গৃহ্য দাপযেদধমর্ণিকম্ || ৪৮||

ধর্মেণ ব্যবহারেণ ছলেনাচরিতেন চ |

 প্রযুক্তং সাধযেদর্থং পঞ্চমেন বলেন চ || ৪৯||

 যঃ স্বযং সাধযেদর্থমুত্তমর্ণোঽধমর্ণিকাত্ |

 ন স রাজ্ঞাঽভিযোক্তব্যঃ স্বকং সংসাধযন্ ধনম্ ||৫০ ||

 অর্থেঽপব্যযমানং তু করণেন বিভাবিতম্ |

 দাপযেদ্ ধনিকস্যার্থং দণ্ডলেশং চ শক্তিতঃ || ৫১||

 অপহ্নবেঽধমর্ণস্য দেহীত্যুক্তস্য সংসদি |

 অভিযোক্তা দিশেদ্ দেশ্যং করণং বাঽন্যদুদ্দিশেত্ ||৫২ ||

 অদেশ্যং যশ্চ দিশতি নির্দিশ্যাপহ্নুতে চ যঃ |

 যশ্চাধরোত্তরানর্থান্ বিগীতান্নাববুধ্যতে || ৫৩||

 অপদিশ্যাপদেশ্যং চ পুনর্যস্ত্বপধাবতি | 

 সম্যক্ প্রণিহিতং চার্থং পৃষ্টঃ সন্নাভিনন্দতি ||৫৪ ||

অসংভাষ্যে সাক্ষিভিশ্চ দেশে সংভাষতে মিথঃ |

 নিরুচ্যমানং প্রশ্নং চ নেচ্ছেদ্ যশ্চাপি নিষ্পতেত্ ||৫৫ ||

ব্রূহীত্যুক্তশ্চ ন ব্রূযাদুক্তং চ ন বিভাবযেত্ |

 ন চ পূর্বাপরং বিদ্যাত্ তস্মাদর্থাত্ স হীযতে || ৫৬||

 সাক্ষিণঃ সন্তি মেত্যুক্ত্বা দিশেত্যুক্তো দিশেন্ন যঃ |  

ধর্মস্থঃ কারণৈরেতৈর্হীনং তমপি নির্দিশেত্ || ৫৭|| 

 অভিযোক্তা ন চেদ্ ব্রূযাদ্ বধ্যো দণ্ড্যশ্চ ধর্মতঃ | 

ন চেত্ ত্রিপক্ষাত্ প্রব্রূযাদ্ ধর্মং প্রতি পরাজিতঃ || ৫৮ ||

যো যাবদ্ নিহ্নুবীতার্থং মিথ্যা যাবতি বা বদেত্ ? ? |

তৌ নৃপেণ হ্যধর্মজ্ঞৌ দাপ্যৌ তদ্দ্বিগুণং দমম্ ? ? || ৫৯ ||

পৃষ্টোঽপব্যযমানস্তু কৃতাবস্থো ধনেষিণা |

ত্র্যবরৈঃ সাক্ষিভির্ভাব্যো নৃপব্রাহ্মণসংনিধৌ || ৬০|

 যাদৃশা ধনিভিঃ কার্যা ব্যবহারেষু সাক্ষিণঃ |

তাদৃশান্ সংপ্রবক্ষ্যামি যথা বাচ্যং ঋতং চ তৈঃ || ৬১ ||

গৃহিণঃ পুত্রিণো মৌলাঃ ক্ষত্রবিদ্ শূদ্রযোনযঃ |

অর্থ্যুক্তাঃ সাক্ষ্যমর্হন্তি ন যে কে চিদনাপদি || ৬২||

 আপ্তাঃ সর্বেষু বর্ণেষু কার্যাঃ কার্যেষু সাক্ষিণঃ |

সর্বধর্মবিদোঽলুব্ধা বিপরীতাংস্তু বর্জযেত্ || ৬৩||

নার্থসংবন্ধিনো নাপ্তা ন সহাযা ন বৈরিণঃ |

ন দৃষ্টদোষাঃ কর্তব্যা ন ব্যাধ্যার্তা ন দূষিতাঃ || ৬৪||

ন সাক্ষী নৃপতিঃ কার্যো ন কারুককুশীলবৌ |

ন শ্রোত্রিযো ন লিঙ্গস্থো ন সঙ্গেভ্যো বিনির্গতঃ || ৬৫ ||

নাধ্যধীনো ন বক্তব্যো ন দস্যুর্ন বিকর্মকৃত্ |

 ন বৃদ্ধো ন শিশুর্নৈকো নান্ত্যো ন বিকলেন্দ্রিযঃ || ৬৬||

 নার্তো ন মত্তো নোন্মত্তো ন ক্ষুত্তৃষ্ণোপপীডিতঃ |

ন শ্রমার্তো ন কামার্তো ন ক্রুদ্ধো নাপি তস্করঃ || ৬৭||

 স্ত্রীণাং সাক্ষ্যং স্ত্রিযঃ কুর্যুর্দ্বিজানাং সদৃশা দ্বিজাঃ |

 শূদ্রাশ্চ সন্তঃ শূদ্রাণাং অন্ত্যানামন্ত্যযোনযঃ || ৬৮||

 অনুভাবী তু যঃ কশ্চিত্ কুর্যাত্ সাক্ষ্যং বিবাদিনাম্ |

 অন্তর্বেশ্মন্যরণ্যে বা শরীরস্যাপি চাত্যযে || ৬৯||

 স্ত্রিযাঽপ্যসংভাবে কার্যং বালেন স্থবিরেণ বা |

 শিষ্যেণ বন্ধুনা বাঽপি দাসেন ভৃতকেন বা || ৭০||

 বালবৃদ্ধাতুরাণাং চ সাক্ষ্যেষু বদতাং মৃষা |

 জানীযাদস্থিরাং বাচমুত্সিক্তমনসাং তথা || ৭১||

 সাহসেষু চ সর্বেষু স্তেযসঙ্গ্রহণেষু চ |

 বাগ্দণ্ডযোশ্চ পারুষ্যে ন পরীক্ষেত সাক্ষিণঃ ||৭২ ||

 বহুত্বং পরিগৃহ্ণীযাত্ সাক্ষিদ্বৈধে নরাধিপঃ |

 সমেষু তু গুণোত্কৃষ্টান্ গুণিদ্বৈধে দ্বিজোত্তমান্ || ৭৩ ||

 সমক্ষদর্শনাত্ সাক্ষ্যং শ্রবণাচ্চৈব সিধ্যতি |

 তত্র সত্যং ব্রুবন্ সাক্ষী ধর্মার্থাভ্যাং ন হীযতে || ৭৪||

 সাক্ষী দৃষ্টশ্রুতাদন্যদ্ বিব্রুবন্নার্যসংসদি |

 অবাঙ্নরকমভ্যেতি প্রেত্য স্বর্গাচ্চ হীযতে || ৭৫||

 যত্রানিবদ্ধোঽপীক্ষেত শৃণুযাদ্ বাঽপি কিং চন |

 পৃষ্টস্তত্রাপি তদ্ ব্রূযাদ্ যথাদৃষ্টং যথাশ্রুতম্ || ৭৬||

 একোঽলুব্ধস্তু সাক্ষী স্যাদ্ বহ্ব্যঃ শুচ্যোঽপি ন স্ত্রিযঃ |

 স্ত্রীবুদ্ধেরস্থিরত্বাত্ তু দোষৈশ্চান্যেঽপি যে বৃতাঃ || ৭৭ ||

 স্বভাবেনৈব যদ্ ব্রূযুস্তদ্ গ্রাহ্যং ব্যাবহারিকম্ |

 অতো যদন্যদ্ বিব্রূযুর্ধর্মার্থং তদপার্থকম্ || ৭৮||

 সভান্তঃ সাক্ষিণঃ প্রাপ্তানর্থিপ্রত্যর্থিসংনিধৌ |

 প্রাড্ বিবাকোঽনুযুঞ্জীত বিধিনাঽনেন সান্ত্বযন্ ? ? || ৭৯ ||

 যদ্ দ্বযোরনযোর্বেত্থ কার্যেঽস্মিংশ্চেষ্টিতং মিথঃ |

 তদ্ ব্রূত সর্বং সত্যেন যুষ্মাকং হ্যত্র সাক্ষিতা || ৮০||

 সত্যং সাক্ষ্যে ব্রুবন্ সাক্ষী লোকান্ আপ্নোত্যপুষ্কলান্ |

 ইহ চানুত্তমাং কীর্তিং বাগেষা ব্রহ্মপূজিতা || ৮১||

 সাক্ষ্যেঽনৃতং বদন্ পাশৈর্বধ্যতে বারুণৈর্ভৃশম্ |

 বিবশঃ শতমাজাতীস্তস্মাত্ সাক্ষ্যং বদেদ্ ঋতম্ || ৮২ ||

 সত্যেন পূযতে সাক্ষী ধর্মঃ সত্যেন বর্ধতে |

 তস্মাত্ সত্যং হি বক্তব্যং সর্ববর্ণেষু সাক্ষিভিঃ ||৮৩ ||

 আত্মৈব হ্যাত্মনঃ সাক্ষী গতিরাত্মা তথাঽত্মনঃ |

 মাঽবমংস্থাঃ স্বমাত্মানং নৃণাং সাক্ষিণমুত্তমম্ || ৮৪||

 মন্যন্তে বৈ পাপকৃতো ন কশ্চিত্ পশ্যতীতি নঃ |

 তাংস্তু দেবাঃ প্রপশ্যন্তি স্বস্যৈবান্তরপূরুষঃ ||৮৫||

 দ্যৌর্ভূমিরাপো হৃদযং চন্দ্রার্কাগ্নিযমানিলাঃ |

 রাত্রিঃ সংধ্যে চ ধর্মশ্চ বৃত্তজ্ঞাঃ সর্বদেহিনাম্ || ৮৬ ||

 দেবব্রাহ্মণসাংনিধ্যে সাক্ষ্যং পৃচ্ছেদ্ ঋতং দ্বিজান্ |

 উদঙ্মুখান্ প্রাঙ্মুখান্ বা পূর্বাহ্ণে বৈ শুচিঃ শুচীন্ || ৮৭ ||

 ব্রূহীতি ব্রাহ্মণং পৃচ্ছেত্ সত্যং ব্রূহীতি পার্থিবম্ |

 গোবীজকাঞ্চনৈর্বৈশ্যং শূদ্রং সর্বৈস্তু পাতকৈঃ || ৮৮||

 ব্রহ্মঘ্নো যে স্মৃতা লোকা যে চ স্ত্রীবালঘাতিনঃ |

 মিত্রদ্রুহঃ কৃতঘ্নস্য তে তে স্যুর্ব্রুবতো মৃষা || ৮৯||

 জন্মপ্রভৃতি যত্ কিং চিত্ পুণ্যং ভদ্র ত্বযা কৃতম্ |

 তত্ তে সর্বং শুনো গচ্ছেদ্ যদি ব্রূযাস্ত্বমন্যথা || ৯০ ||

 একোঽহমস্মীত্যাত্মানং যস্ত্বং কল্যাণ মন্যসে |

 নিত্যং স্থিতস্তে হৃদ্যেষ পুণ্যপাপৈক্ষিতা মুনিঃ || ৯১||

 যমো বৈবস্বতো দেবো যস্তবৈষ হৃদি স্থিতঃ |

 তেন চেদবিবাদস্তে মা গঙ্গাং মা কুরূন্ গমঃ || ৯২ ||

 নগ্নো মুণ্ডঃ কপালেন চ ভিক্ষার্থী ক্ষুত্পিপাসিতঃ |

 অন্ধঃ শত্রুকুলং গচ্ছেদ্ যঃ সাক্ষ্যমনৃতং বদেত্ || ৯৩||

 অবাক্ষিরাস্তমস্যন্ধে কিল্বিষী নরকং ব্রজেত্ |

যঃ প্রশ্নং বিতথং ব্রূযাত্ পৃষ্টঃ সন্ ধর্মনিশ্চযে || ৯৪||

 অন্ধো মত্স্যানিবাশ্নাতি স নরঃ কণ্টকৈঃ সহ |

যো ভাষতেঽর্থবৈকল্যমপ্রত্যক্ষং সভাং গতঃ || ৯৫||

 যস্য বিদ্বান্ হি বদতঃ ক্ষেত্রজ্ঞো নাভিশঙ্কতে | 

তস্মান্ন দেবাঃ শ্রেযাংসং লোকেঽন্যং পুরুষং বিদুঃ || ৯৬ ||

 যাবতো বান্ধবান্ যস্মিন্ হন্তি সাক্ষ্যেঽনৃতং বদন্ |

 তাবতঃ সঙ্খ্যযা তস্মিন্ শৃণু সৌম্যানুপূর্বশঃ ||৯৭||

 পঞ্চ পশ্বনৃতে হন্তি দশ হন্তি গবানৃতে |

 শতমশ্বানৃতে হন্তি সহস্রং পুরুষানৃতে || ৯৮||

 হন্তি জাতানজাতাংশ্চ হিরণ্যার্থেঽনৃতং বদন্ |

সর্বং ভূমিঅনৃতে হন্তি মা স্ম ভূমিঅনৃতং বদীঃ || ৯৯ ||

অপ্সু ভূমিবদিত্যাহুঃ স্ত্রীণাং ভোগে চ মৈথুনে |

 অব্জেষু চৈব রত্নেষু সর্বেষ্বশ্মমযেষু চ || ১০০ ||