যজুর্বেদ ৩৩/৬০

 

নহি স্পশ্মবিদন্নন্যমম্মাদ বৈশ্বানরাৎ পুরऽএতারমগ্নেঃ । 

এমেনমধन॒মৃতऽঅমর্ত্যং বৈশ্বানরং ক্ষৈত্রজিত্যায় দেবাঃ॥

পদার্থঃ-যাহারা (অমৃতাঃ) আত্মস্বরূপে মরণ ধর্মরহিত (দেবাঃ) বিদ্বানগণ (অমর্ত্যম্) নিত্য ব্যাপকরূপ (বৈশ্বানরম্) বিশ্বের নায়কগণ (এনম্) এই অগ্নিকে (ক্ষেত্রজিত্যায়) যে ক্রিয়া দ্বারা ক্ষেত্রসকলকে জিতিয়া লয় সেই ভূমি রাজ্যের হওয়ার জন্য (আ, অবৃধন্) উত্তম প্রকার বৃদ্ধি করায় তাহারা (ঈম্) সব দিক দিয়া (অস্মাৎ) এই (বৈশ্বনরাৎ) সকল মনুষ্যদিগের হিতকারী (অগ্নেঃ) অগ্নি হইতে (পুরএতারম্) প্রথমে উপস্থিতকারী (অন্যম্) ভিন্ন কাহাকে (স্পশম্) দূত (মহি) না (অবিদন্) জানে ॥

ভাবার্থ :-যাহারা উৎপত্তি-নাশরহিত মনুষ্য দেহধারী জীব বিজয় হেতু উৎপত্তি নাশরহিত জগতের স্বামী পরমাত্মার উপাসনা করিয়া, তাহা হইতে ভিন্ন কাহাকেও তাহার তুল্য উপাসনা করে না, তাহারা বন্ধনকে ত্যাগ করিয়া মোক্ষ প্রাপ্ত হইবে ॥

विषय - अब मनुष्य कैसे मोक्ष को प्राप्त होते हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है॥

पदार्थ -
जो (अमृताः) आत्मस्वरूप से मरणधर्मरहित (देवाः) विद्वान् लोग (अमर्त्यम्) नित्य व्यापकरूप (वैश्वानरम्) सबके चलानेवाले (एनम्) इस अग्नि को (क्षैत्रजित्याय) जिस क्रिया से खेतों को जोतते उस भूमि राज्य के होने के लिये (आ, अवृधन्) अच्छे प्रकार बढ़ाते हैं, वे (ईम्) सब ओर से (अस्मात्) इस (वैश्वानरात्) सब मनुष्यों के हितकारी (अग्नेः) अग्नि से (पुर एतारम्) पहिले पहुंचानेवाले (अन्यम्) भिन्न किसी को (स्पशम्) दूत (नहि) नहीं (अविदन्) जानते हैं॥

भावार्थ - जो उत्पत्ति-नाशरहित मनुष्य देहधारी जीव विजय के लिये उत्पत्ति-नाशरहित जगत् के स्वामी परमात्मा की उपासना कर उससे भिन्न की उसके तुल्य उपासना नहीं करते, वे बन्ध को छोड़ मोक्ष को प्राप्त होवें॥-स्वामी दयानन्द सरस्वती