অথর্ব ৪/২৩/১

 

অগ্নের্মন্বে প্রথমস্য প্রচেতসঃ পাঞ্চজন্যস্য বহুধা যামিন্ধতে।

বিশোবিশঃ প্রবিশিবাংসমীমহে স নো মুঞ্চন্ত্বংহসঃ।। অথর্ব০ ৪/২৩/১

পদার্থঃ- (প্রথমস্য) সব হইতে পূর্বে বর্ত্তমান (প্রচেতসঃ) প্রকৃষ্ট জ্ঞানী (পাঞ্চজন্যস্য) প্রাণী জগতের হিতকারী (অগ্নেঃ) অগ্নিকে [পরমাত্মাকে] (মন্বে) আমি মনন করি (যম্) যাঁহাকে (বহুধা) বেদ মন্ত্র বহু প্রকারে (ইন্ধতে) প্রকাশ করে (বিশঃ) প্রজায় (বিশঃ) প্রজায় অর্থাৎ প্রত্যেক বস্তুতেই (প্রবিশিবাংসম্) প্রবিষ্টকারী সেই অগ্নিকে [পরমাত্মাকে] (ঈমহে) আমরা প্রাপ্ত হই অর্থাৎ তাঁহার উপাসনা করি (সঃ) তিনি (নঃ) আমাদের (অংহসঃ) পাপ হইতে (মুঞ্চতু) মুক্ত করবেন।

অনুবাদঃ- সব হইতে পূর্বে বর্তমান, প্রকৃষ্ট জ্ঞানী, প্রাণী জগতের হিতকারী পরমাত্মাকে আমি মনন করি। যাঁহাকে বেদ মন্ত্র বহু প্রকারে প্রকাশ করে, প্রজায় প্রজায় অর্থাৎ প্রত্যেক বস্তুতেই প্রবিষ্টকারী সেই পরমাত্মাকে আমরা প্রাপ্ত হই অর্থাৎ তাঁহার উপাসনা করি তিনি আমাদের পাপ হইতে মুক্ত করবেন।

ভবার্থঃ সকলের আদি কারণ, সর্বজ্ঞ, সর্বহিতকারক, সর্বব্যাপক পরমেশ্বরের মহিমা বিচার পূর্বক মনুষ্যের পুরুষার্থ করে অধর্মকে ছেড়ে ধর্মে প্রবৃষ্ট হয়ে আনন্দ ভোগ করা দরকার॥

विषय - कष्ट हटाने के लिये उपदेश।

पदार्थ -
(प्रथमस्य) सबसे पहिले वर्तमान, (प्रचेतसः) बड़े ज्ञानवाले (पाञ्चजन्यस्य) पाँच भूतों से उत्पन्न मनुष्य आदि के हितकारक (अग्नेः) सर्वव्यापक अग्नि, अर्थात् परमेश्वर का (मन्वे) में मनन करता हूँ, (यम्) जिसको [ऋषि लोग] (बहुधा) बहुत प्रकार से (इन्धते) प्रकाशित करते हैं (विशोविशः) सब प्रवेश स्थानों में (प्रविशिवांसम्) प्रवेश करनेवाले परमेश्वर को (ईमहे) हम पहुँचते हैं। (सः) वह (नः) हमें (अंहसः) पीड़ा से (मुञ्चतु) छुड़ावे ॥

भावार्थ - सबके आदि कारण, सर्वज्ञ, सर्वहितकारक, सर्वव्यापक परमेश्वर की महिमा विचारते हुए मनुष्य पुरुषार्थ करके अधर्म को छोड़कर धर्म में प्रवृत्त होकर आनन्द भोगें ॥

टिप्पणी -
१−(अग्नेः) सर्वव्यापकस्य परमेश्वरस्य (मन्वे) मनु अवबोधने। मननं करोमि (प्रथमस्य) आद्यस्य। मुख्यस्य (प्रचेतसः) प्रकृष्टज्ञानस्य (पाञ्चजन्यस्य) पञ्चजनाः, इति मनुष्यनाम-निघ० २।३। पञ्चभिर्भूतैर्जाताः, इत्यर्थः। तस्मै हितम्। पा० ५।१।५। इति पञ्चजन-ञ्य। पञ्चजनेभ्यो मनुष्येभ्यो हितस्य (बहुधा) बहुप्रकारेण (यम्) अग्निम् (इन्धते) दीपयन्ति प्रकाशयन्ति (विशोविशः) विश आवेशने-क्विप्। सर्वप्रवेशस्थानानि। सर्वाः प्रजाः (प्रविशिवांसम्) विश प्रवेशने। छान्दसं रूपम्। प्रविशिवांसम्। प्रविष्टवन्तम्। (ईमहे) ईङ्गतौ। प्राप्नुमः। वाचामहे-निघ० ३।१९। (सः) अग्निः (नः) अस्मान् (मुञ्चतु) मोचयतु वियोजयतु (अंहसः) अ० २।४।३। अमेर्हुक्च। उ० ४।२१३। इति अम रोगे, पीडने-असुन्, हुक् च। रोगात् पीडकात् कष्टात् ॥-(पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी)