সামবেদ অরণ্য কাণ্ড - ধর্ম্মতত্ত্ব

ধর্ম্মতত্ত্ব

ধর্ম বিষয়ে জ্ঞান, ধর্ম গ্রন্থ কি , হিন্দু মুসলমান সম্প্রদায়, ইসলাম খ্রীষ্ট মত বিষয়ে তত্ত্ব ও সনাতন ধর্ম নিয়ে আলোচনা

धर्म मानव मात्र का एक है, मानवों के धर्म अलग अलग नहीं होते-Theology

সাম্প্রতিক প্রবন্ধ

Post Top Ad

স্বাগতম

01 November, 2022

সামবেদ অরণ্য কাণ্ড

ইন্দ্র জ্যেষ্ঠং ন আ ভর অজিষ্ঠং পুপুরি শ্রবঃ। 

যদ্‌ দিধূক্ষেম বজ্রহস্ত রোদসী উভে সুশ্রিপ্র পপ্রাঃ।। (৫৮৬)।।

इ꣢न्द्र꣣ ज्ये꣡ष्ठं꣢ न꣣ आ꣡ भ꣢र꣣ ओ꣡जि꣢ष्ठं꣣ पु꣡पु꣢रि꣣ श्र꣡वः꣢ । 

य꣡द्दिधृ꣢꣯क्षेम वज्रहस्त꣣ रो꣡द꣢सी꣣ उ꣢꣯भे सु꣢꣯शिप्र पप्राः ॥

पदार्थ -
हे (इन्द्र) परम यशस्वी परमात्मन् ! आप (नः) हमें (ज्येष्ठम्) अत्यधिक प्रशंसनीय, (ओजिष्ठम्) अत्यधिक ओजस्वी, (पुपुरि) पूर्णता देनेवाला अथवा पालन करनेवाला (श्रवः) यश (आ भर) प्रदान कीजिए, (यत्) जिस यश को, हम (दिधृक्षेम) धारण करना चाहें। हे (वज्रहस्त) वज्रहस्त के समान यशोबाधक पाप, दुर्व्यसन आदि को चूर-चूर करनेवाले ! हे (सुशिप्र) सर्वव्यापक ! आपने (उभे रोदसी) भूमि-आकाश दोनों को (पप्राः) यश से परिपूर्ण किया हुआ है ॥

पदार्थः -
हे (इन्द्र) परमयशोमय परमात्मन् ! त्वम् (नः) अस्मभ्यम् (ज्येष्ठम्) प्रशस्यतमम्, (ओजिष्ठम्) ओजस्वितमम्, (पुपुरि) पूरकं पालकं वा। पिपर्ति इति पुपुरिः। पॄ पालनपूरणयोः, ‘आगमहनजनः किकिनौ लिट् च।’ अ० ३।३।१७५ इति किन् प्रत्ययो लिड्वद्भावश्च। ‘उदोष्ठ्यपूर्वस्य’। अ० ७।१।१०२ इति ऋकारस्य उत्वम्१। (श्रवः) यशः। श्रवः श्रवणीयं यशः। निरु० ११।७। (आ भर) आ हर, (यत्) यशः, वयम् (दिधृक्षेम) धारयितुमिच्छेम। हे (वज्रहस्त) कुलिशपाणिः इव यशोबाधकानां पापदुर्व्यसनादीनां चूर्णयितः ! हे (सुशिप्र) सुसृप्र सर्वव्यापक ! शिप्रशब्दो निरुक्तमते सृप धातोः सिध्यति। ‘सृप्रः सर्पणात्।.... सुशिप्रमेतेन व्याख्यातम्। निरु० ६।१७।’ त्वम् (उभे रोदसी) द्वे अपि द्यावापृथिव्यौ (पप्राः) यशसा पूरितवानसि। प्रा पूरणे, अदादिः। लङि ‘बहुलं छन्दसि।’ अ० २।४।७६ इति शपः श्लौ, द्वित्वे, अडागमाभावे सिपि रूपम् ॥

भावार्थ -
जैसे परमात्मा से रचा हुआ सारा ब्रह्माण्ड यशोमय है, वैसे ही हम भी यशस्वी बनें ॥

ऋषि: - वसिष्ठो मैत्रावरुणिःदेवता - इन्द्रःछन्दः - त्रिष्टुप्स्वरः - धैवतःकाण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्


ইন্দ্রো রাজা জগতশ্চর্ষণীনাম-ধিক্ষমা বিশ্বরূপং যদস্য। 

ততো দদাতি দাশুষে বসুনি চোদদ্রাধ উপস্তুতং চিদর্বাক্‌।। (৫৮৭)।।

इ꣢न्द्रो꣣ रा꣢जा꣣ ज꣡ग꣢तश्चर्षणी꣣ना꣢꣯मधि꣢꣫क्ष꣣मा꣢ वि꣣श्व꣡रू꣢पं꣣ य꣡द꣢स्य । 

त꣡तो꣢ ददाति दा꣣शु꣢षे꣣ व꣡सू꣢नि꣣ चोद꣢꣫द्राध꣣ उ꣡प꣢स्तुतं चि꣣दर्वा꣢क् ॥

पदार्थ -
प्रथम—परमात्मा के पक्ष में। (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् परमात्मा (जगतः) जगत् के (चर्षणीनाम्) मनुष्यों का (राजा) राजा है। (अधिक्षमा) पृथिवी पर (यत्) जो (विश्वरूपम्) सभी रूपोंवाला धन है, वह (अस्य) इसी का है। (ततः) उसी धन में से, वह (दाशुषे) दानी को (वसूनि) धन (ददाति) देता है। वह (अर्वाक्) हमारी ओर (उपस्तुतं चित्) प्रशंसित ही (राधः) भौतिक धन को एवं योगैश्वर्य को (चोदत्) प्रेरित करे ॥ द्वितीय—राजा के पक्ष में। (इन्द्रः) शत्रुओं का विदारणकर्ता, यज्ञशीलों का आदरकर्ता, समस्त सद्गुणों की सम्पत्ति से युक्त ही मनुष्य (जगतः) राष्ट्र के (चर्षणीनाम्) मनुष्यों का (राजा) राजा होने योग्य है। (अधिक्षमा) राष्ट्रभूमि पर (यत्) जो (विश्वरूपम्) सब रूपोंवाला धन का भण्डार (अस्य) इसका है, (ततः) उसमें से, वह (दाशुषे) कर देनेवाले प्रजाजन के लिए (वसूनि) धनों को (ददाति) देवे। वह (उपस्तुतम्) प्रशंसित (राधः) धन को (अर्वाक्) नीची स्थितिवाले निर्धनों की ओर (चोदत्) प्रेरित करे ॥

पदार्थः -
प्रथमः—परमात्मपक्षे। (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् परमात्मा (जगतः) संसारस्य (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् (राजा) सम्राड् वर्तते। (अधि क्षमा) पृथिव्याम्। क्षमायाम् इति प्राप्ते ‘सुपां सुलुक्’ अ० ७।१।३९ इति विभक्तेः आकारः। (यत् विश्वरूपम्) सर्वरूपं धनम् अस्ति, तत् (अस्य) अस्यैव परमात्मनः विद्यते। (ततः) तस्मादेव धनात् सः (दाशुषे) दानशालिने। दाशृ दाने इति धातोः क्वसुप्रत्यये ‘दाश्वान् साह्वान् मीढ्वांश्च।’ अ० ६।१।१२ इति निपात्यते (वसूनि) धनानि (ददाति) प्रयच्छति। सः (अर्वाक्) अस्मदभिमुखम् (उपस्तुतं चित्) प्रशंसितमेव (राधः) भौतिकं धनं योगैश्वर्यं वा (चोदत्) प्रेरयेत्। चुद प्रेरणे धातोर्लेटि रूपम् ॥ अथ द्वितीयः—राजपक्षे। (इन्द्रः) शत्रूणां विदारकः, यज्ञशीलानाम् आदरयिता, निखिलसद्गुणसम्पद्युक्त एव जनः (जगतः) राष्ट्रस्य (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् (राजा) नृपतिः भवितुं योग्यः (अधिक्षमा) राष्ट्रभूमौ (यद् विश्वरूपम्) विविधरूपं धनागारम् (अस्य) नृपतेः वर्तते (ततः) तस्मात् सः (दाशुषे) करप्रदात्रे प्रजाजनाय (वसूनि) धनानि (ददाति) प्रयच्छतु। लेटो रूपमिदम्सः (उपस्तुतम्) प्रशंसितम् (राधः) धनम् (अर्वाक्) नीचैः निर्धनाभिमुखम् इत्यर्थः (चोदत्) प्रेरयेत् ॥२॥२ अत्र श्लेषालङ्कारः ॥ [आचार्य रामनाथ वेदालंकार]

भावार्थ -
जैसे राजराजेश्वर परमेश्वर दानी को धन देता है, वैसे ही मानव-सम्राट् भी कर देनेवाले प्रजावर्ग को सुसमृद्ध करे। इसके लिए भी प्रयत्न करे कि प्रजा में धन की दृष्टि से अधिक विषमता न हो ॥

टिप्पणीः -
१. ऋ० ७।२७।३ ‘क्षमा विश्वरूपं यदस्य’ इत्यत्र ‘क्षमि विषुरूपं यदस्ति’ इति, ‘उपस्तुतं चिदर्वाक्’ इत्यत्र च ‘उपस्तुतश्चिदर्वाक्’ इति पाठः। २. दयानन्दर्षिरपि मन्त्रमिमम् ऋग्भाष्ये राजविषये व्याख्यातवान्।

ऋषि: - वामदेवो गौतमःदेवता - इन्द्रःछन्दः - गायत्रीस्वरः - षड्जःकाण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

যস্যেদমা রজোষুজস্তুজে জনে বং স্বঃ। 

ইন্দ্রস্য রন্ত্যং বৃহৎ।। (৫৮৮)।।

य꣢स्ये꣣द꣢मा꣣ र꣢जो꣣यु꣡ज꣢स्तु꣣जे꣢꣫ जने꣣ व꣢न꣣꣬ꣳ स्वः꣢꣯ । 

इ꣡न्द्र꣢स्य꣣ र꣡न्त्यं꣢ बृ꣣ह꣢त् ॥

पदार्थ -
(आरजः) लोकलोकान्तर पर्यन्त (युजः) सब पदार्थों से योग करनेवाले (यस्य) जिस परमेश्वर का (तुजे जने) शीघ्र कार्य करनेवाले कर्मयोगी मनुष्य को (वनम्) सेवनीय (स्वः) धन प्राप्त होता है, उस (इन्द्रस्य) परमेश्वर का (रन्त्यम्) रमणीय ऐश्वर्य (बृहत्) बहुत बड़ा है ॥

पदार्थः -
(आरजः२) लोकलोकान्तरपर्यन्तम् (युजः) सर्वैः पदार्थैः योगकारिणः (यस्य) परमेश्वरस्य (तुजे जने) क्षिप्रं कार्यकारिणि कर्मयोगिनि मनुष्ये। निघण्टौ (२।१५) तूतुजानः, तुज्यमानः, तूतुजिः इत्येतेषां क्षिप्रवाचिषु पाठात् तुज धातुः क्षिप्रार्थः। (वनम्) वननीयं सेवनीयम्। वन षण सम्भक्तौ। (स्वः) भौतिकमाध्यात्मिकं च धनम्, संसृज्यते इति शेषः, तस्य (इन्द्रस्य) परमेश्वरस्य (रन्त्यम्) रमणीयं ऐश्वर्यम् (बृहत्) महत् वर्तते ॥

भावार्थ -
संसार में जहाँ-तहाँ जो अनेक प्रकार का धन बिखरा पड़ा है, वह सब परमात्मा का ही है। पुरुषार्थी जन ही उसे प्राप्त करने के अधिकारी हैं ॥

ऋषि: - शुनःशेप आजीगर्तिः कृत्रिमो देवरातो वैश्वामित्रो वादेवता - वरुणःछन्दः - त्रिष्टुप्स्वरः - धैवतः
काण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

উদুত্তমং বরুণ পাশমস্মদবাধমং বি মধ্যমং শ্রথায়। 

অথাদিতা ব্রতে বয়ং তবানাগসো অদিতয়ে স্যাম।। (৫৮৯)।।

पदार्थ -
हे (वरुण) मोक्षप्राप्ति के लिए सब मनुष्यों से वरे जानेवाले परमात्मन् ! आप (उत्तमं पाशम्) उत्कृष्ट कर्मों के बन्धन रूप उत्तम पाश को (अस्मत्) हमसे (उत्) उत्कृष्ट फलप्रदान द्वारा छुड़ा दीजिए, (अधमम्) निकृष्ट कर्मों के बन्धन रूप अधम पाश को (अव) निकृष्ट फलप्रदान द्वारा छुड़ा दीजिए, (मध्यमम्) मध्यम कर्मों के बन्धन रूप मध्यम पाश को (वि श्रथाय) विविध फल देकर छुड़ा दीजिए। (अथ) उसके पश्चात्, हे (आदित्य) नित्यमुक्त, अविनाशी, आदित्य के समान प्रकाशमान, सर्वप्रकाशक परमात्मन् ! (तव) आपके (व्रते) निष्काम कर्म में चलते हुए (वयम्) हम (अनागसः) निष्पाप होते हुए (अदितये) मोक्ष के अधिकारी (स्याम) हो जाएँ ॥ अथवा उत्तम पाश है आत्मा के ज्ञान आदि के ग्रहण में जो बाधक होते हैं, उनसे किया गया बन्धन, मध्यम पाश है मन के श्रेष्ठ संकल्प आदि में जो बाधक होते हैं, उनसे किया गया बन्धन, अधम पाश है शरीर के व्यापार में जो बाधक रोग आदि होते हैं उनसे किया गया बन्धन। उन पाशों से छुड़ाकर परमेश्वर अथवा योगी गुरु हमें सुख का अधिकारी बना देवे ॥

पदार्थः -
हे (वरुण) मोक्षप्राप्तये सर्वैर्जनैर्व्रियमाण परमात्मन् ! त्वम् (उत्तमं पाशम्) उत्कृष्टकर्मबन्धनरूपम् उत्तमं पाशम् (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् (उत्) उत्-श्रथाय उत्कृष्टफलप्रदानेन उन्मोचय, (अधमम्) निकृष्टकर्मबन्धनरूपम् अधमं पाशम् (अव) अवश्रथाय निकृष्टफलप्रदानेन अवमोचय (मध्यमम्) मध्यमकर्मबन्धनरूपं मध्यमं पाशम् (वि श्रथाय) विविधफलप्रदानेन विमोचय। श्रथ दौर्बल्ये, श्रथान इति प्राप्ते ‘छन्दसि शायजपि। अ० ३।१।८४’ इति श्नः शायजादेशः। (अथ) तदनन्तरम्, हे (आदित्य) नित्यमुक्त, अविनश्वर, आदित्यवत् प्रकाशमान, सर्वप्रकाशक परमात्मन् ! (तव व्रते) त्वदीयनिष्कामकर्मणि चलन्तः (वयम् अनागसः) निष्पापाः सन्तः (अदितये) मोक्षाय (स्याम) अधिकारिणः सम्पद्येमहि ॥२ उत्कृष्टनिकृष्टमध्यमकर्मभिस्तथातथाविधमेव फलं प्राप्नोतीत्यन्यत्राप्युक्तम्। ‘अथैकयोर्ध्व उदानः पुण्येन पुण्यं लोकं नयति, पापेन पापम्, उभाभ्यामेव मनुष्यलोकम्’ (प्रश्न० ३।७) इति, “यथाकारी यथाचारी तथा भवति। साधुकारी साधुर्भवति, पापकारी पापो भवति। पुण्यः पुण्येन कर्मणा भवति, पापः पापेन” (बृहदा० ४।४।५) इति च ॥ निष्कामकर्मणश्च महत्त्वमेवं वर्ण्यते—‘योऽकामो निष्काम आप्तकाम आत्मकामो न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति बह्मैव सन् ब्रह्माप्येति ॥ तदेष श्लोको भवति—यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः। अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते’ इति। बृहदा० ४।४।६-७ ॥ यद्वा उत्तमः पाशः आत्मनो ज्ञानादिग्रहणे ये बाधकास्तत्कृतं बन्धनम्, मध्यमः पाशः मनसः श्रेष्ठसंकल्पादौ ये बाधकास्तत्कृतं बन्धनम्, अधमः पाशः शरीरस्य व्यापारे ये बाधका रोगादयस्तत्कृतं बन्धनम्। तेभ्यः पाशेभ्यः उन्मुच्य परमेश्वरो योगो गुरुर्वाऽस्मान् सुखाधिकारिणः कुर्यात्।

भावार्थ -
मनुष्य सभी सकाम कर्मों का फल अवश्य पाता है। जो लोग निष्काम होकर परमेश्वर के व्रत में रहते हुए निष्पाप जीवन व्यतीत करते हैं, वे ही मोक्ष के अधिकारी होते हैं ॥

टिप्पणीः -
१. ऋ० १।२४।१५, य० १२।१२ ‘अथा वयमादित्य व्रते तवा’ इति पाठः। अथ० ७।८३।३, १८।४।६९ उभयत्र ‘अधा वयमादित्य व्रते तवा’ इति पाठः, द्वितीये स्थले ऋषिः अथर्वा। २. दयानन्दर्षिर्मन्त्रेऽस्मिन् वरुणशब्देन ऋग्वेदे स्वीकर्तुमर्हमीश्वरम् यजुर्वेदे च शत्रूणां बन्धकं राजानं गृह्णाति। ‘अदितये’ इति पदं च ऋग्वेदे ‘अखण्डितसुखाय’ इति, यजुर्वेदे च ‘पृथिवीराज्याय’ इति व्याचष्टे। यजुर्वेदभाष्ये भावार्थमित्थं लिखति—“यथेश्वरस्य गुणकर्मस्वभावानुकूला धार्मिका जनाः सत्याचरणे वर्तमानाः सन्तः पापबन्धनान्मुक्त्वा सुखिनो भवन्ति तथैवोत्तमं राजानं प्राप्य प्रजाजना आनन्दिता जायन्ते” इति।

ऋषि: - कुत्स आङ्गिरसःदेवता - पवमानः सोमःछन्दः - त्रिष्टुप्स्वरः - धैवतःकाण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

ত্বয়া বয়ং পবমানেন সোম ভরে কৃতং বি চিনুয়াম শশ্বৎ। 

তন্নো মিত্রো বরুণো মামহন্তামদিতিঃ সিন্ধুঃ পৃথিবী উত দ্যৌঃ।। (৫৯০)।।

त्व꣡या꣢ व꣣यं꣡ पव꣢꣯मानेन सोम꣣ भ꣡रे꣢ कृ꣣तं꣢꣯ वि꣢꣯ चिनुयाम꣣ श꣡श्व꣢त् । 

त꣡न्नो꣢ मि꣣त्रो꣡ वरु꣢णो मामहन्ता꣣म꣡दि꣢तिः꣣ सि꣡न्धुः꣢ पृ꣣थि꣢वी उ꣣त꣢ द्यौः ॥

पदार्थ -
हे (सोम) प्रेरक परमात्मन् ! (पवमानेन) पवित्रकर्ता (त्वया) तुझ सहायक के द्वारा (वयम्) हम शूरवीर लोग (भरे) जीवन-संग्राम में (शश्वत्) निरन्तर (कृतम्) कर्म को (वि चिनुयाम) विशेषरूप से चुनें। (तत्) इस कारण (मित्रः) वायु, (वरुणः) अग्नि, (अदितिः) उषा, (सिन्धुः) अन्तरिक्ष-समुद्र अथवा पार्थिव समुद्र, (पृथिवी) भूमि (उत) और (द्यौः) द्युलोक अथवा सूर्य (नः) हमें (मामहन्ताम्) सत्कार से बढ़ाएँ। अथवा—(मित्रः) प्राण, (वरुणः) अपान, (अदितिः) वाणी, (सिन्धुः) हृदय-समुद्र, (पृथिवी) शरीर (उत) और (द्यौः) प्रकाशयुक्त बुद्धि वा आत्मा (नः मामहन्ताम्) हमें बढ़ाएँ। अथवा—(मित्रः) ब्राह्मणवर्ण, (वरुणः) क्षत्रियवर्ण, (अदितिः) न पीड़ित की जाने योग्य नारी जाति, (समुद्रः) समुद्र के तुल्य धन का संचय करनेवाला वैश्यवर्ण, (पृथिवी) राष्ट्रभूमि (उत) और (द्यौः) यशोमयी राजसभा (नः मामहन्ताम्) हम प्रजाजनों को अतिशय समृद्ध करें ॥

पदार्थः -
हे (सोम) प्रेरक परमात्मन् ! (पवमानेन) पवित्रतासम्पादकेन (त्वया) सहायकेन (वयम्) शूराः जनाः (भरे) जीवनसंग्रामे। भर इति संग्रामनाम। निघं० २।१७। भर इति संग्रामनाम, भरतेर्वा हरतेर्वा। निरु० ४।२३। (शश्वत्) निरन्तरम् (कृतम्) कर्म (वि चिनुयाम) विशेषेण संगृह्णीयाम। (तत्) तस्मात् (मित्रः) वायुः। अयं वै वायुर्मित्रो योऽयं पवते। श० ६।५।७।१४। (वरुणः) अग्निः। यो वै वरुणः सोऽग्निः। श० ५।२।४।१३। यो वाऽग्निः स वरुणः तदप्येतद् ऋषिणोक्तम्—त्वमग्ने वरुणो जायसे यदिति। ऐ० ६।२६। (अदितिः) उषाः। निरुक्ते उत्तमस्थानीयासु देवतासु पठितत्वाद् अदितिरित्यनेन उषा गृह्यते। (सिन्धुः) अन्तरिक्षसमुद्रः, पार्थिवसमुद्रो वा, (पृथिवी) भूमिः, (उत) अपि च (द्यौः) द्युलोकः सूर्यो वा (नः) अस्मान् (मामहन्ताम्) सत्कारेण वर्धयन्ताम्। मह पूजायाम्, भ्वादिः लोट्। व्यत्ययेन शपः श्लुः। द्वित्वे तुजादित्वादभ्यासस्य दीर्घः। व्यत्ययेनात्मनेपदम्। यद्वा—(मित्रः) प्राणः, (वरुणः) अपानः। प्राणो वै मित्रोऽपानो वरुणः। श० ८।२।५।६। (अदितिः) वाक्। अदितिरिति वाङ्नामसु पठितम्। निघं० १।११। (सिन्धुः) हृदयसमुद्रः, (पृथिवी) देहयष्टिः। पृथिवी शरीरम् इति श्रुतेः। अथर्व ५।९।७। (उत) अपि च (द्यौः) द्योतमाना बुद्धिः द्युतिमान् आत्मा वा (नः मामहन्ताम्) अस्मान् वर्धयन्ताम्। यद्वा—(मित्रः) ब्राह्मणवर्णः, (वरुणः) क्षत्रियवर्णः। ब्रह्मैव मित्रः क्षत्रं वरुणः। श० ४।१।४।१ इति श्रुतेः। (अदितिः) अपीडनीया नारीजातिः, (सिन्धुः) समुद्रवत् धनसंचयकारी वैश्यवर्णः, (पृथिवी) राष्ट्रभूमिः (उत) अपि च (द्यौः) यशस्विनी राजसभा (नः मामहन्ताम्) अस्मान् प्रजाजनान् अतिशयेन वर्धयन्ताम् ॥

भावार्थ -
‘मेरे दाहिने हाथ में कर्म है, बाएँ हाथ में विजय रखी हुई है।’ अथ० ७।५०।८, इस सिद्धान्त के अनुसार संसार में जो कर्म को अपनाता है, वही विजय पाता है। इस कर्मयोग के मार्ग में परमेश्वर के अतिरिक्त अग्नि-वायु-सूर्य आदि बाह्य देव, प्राण-अपान-वाणी-मन आदि आन्तरिक देव और ब्राह्मण-क्षत्रिय आदि राष्ट्र के देव हमारे सहायक और प्रेरक बन सकते हैं ॥

टिप्पणीः -
१. ऋ० ९।९७।५८ ऋषिः कुत्सः।

ऋषि: - वामदेवो गौतमःदेवता - विश्वे देवाःछन्दः - एकपात् त्रिष्टुप्स्वरः - धैवतः

काण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

ইমং বৃষণং কৃণুতৈকমিন্‌ মাম্‌।। (৫৯১)।।

इ꣣मं꣡ वृष꣢꣯णं कृणु꣣तै꣢꣫क꣣मि꣢न्माम् ॥

पदार्थ -
हे परमात्मा, जीवात्मा, मन, बुद्धि आदि सब देवो, सब विद्वान् गुरुजनो तथा राज्याधिकारियो ! तुम (इमम्) इस (माम्) मुझको (एकम् इत्) अद्वितीय (वृषणम्) मेघ के समान धन, अन्न, सुख आदि की वर्षा करनेवाला (कृणुत) कर दो ॥

भावार्थ -
जैसे परमात्मा और शरीर में स्थित, समाज में स्थित तथा राष्ट्र में स्थित सब देव परोपकारी हैं, वैसे ही उनसे प्रेरणा लेकर मैं भी निर्धनों के ऊपर धन, अन्न आदि की वर्षा करनेवाला, अनाथों का नाथ और दूसरों के दुःख को हरनेवाला बनूँ ॥

ऋषि: - अमहीयुराङ्गिरसःदेवता - पवमानः सोमःछन्दः - गायत्रीस्वरः - षड्जः''
काण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

স ন ইন্দ্রায় যজ্যবে বরুণায়ঃ মরুদ্‌ভ্যঃ। 
বারিবোবিৎপরিস্রব।। (৫৯২)।।

स꣢ न꣣ इ꣡न्द्रा꣢य꣣ य꣡ज्य꣢वे꣣ व꣡रु꣢णाय म꣣रु꣡द्भ्यः꣢ । व꣣रिवोवि꣡त्परि꣢꣯स्रव ॥

पदार्थ -
प्रथम—अध्यात्म-पक्ष में। हे पवमान सोम अर्थात् सर्वोत्पादक, सकल ऐश्वर्य के अधिपति, रसमय, पवित्रतादायक परमात्मन् ! (सः) सुप्रसिद्ध आप (नः) हमारे (यज्यवे) देह-रूप यज्ञ के सञ्चालक (इन्द्राय) जीवात्मा के लिए, (वरुणाय) श्रेष्ठ संकल्पों का वरण करनेवाले मन के लिए और (मरुद्भ्यः) प्राणों के लिए (वरिवोवित्) उनके बलरूप ऐश्वर्य के प्राप्त करानेवाले होकर (परिस्रव) हृदय में सञ्चार करो ॥ द्वितीय—राष्ट्र-परक। हे पवमान सोम अर्थात् सब राज्याधिकारियों को अपने-अपने कर्तव्य कर्मों में प्रेरित करने तथा उनके दोषों को दूर कर पवित्रता देनेवाले राजन् ! (सः) वह प्रजाओं द्वारा राजा के पद पर अभिषिक्त किये हुए आप (नः) हमारे (यज्यवे) राष्ट्र-यज्ञ के कर्ता (इन्द्राय) सेनाध्यक्ष के लिए, (वरुणाय) असत्याचरण करनेवालों को बन्धन में बाँधनेवाले कारागार-अधिकारी के लिए और (मरुद्भ्यः) योद्धा सैनिकों के लिए (वरिवोवित्) देने योग्य उचित वेतनरूप धन के प्राप्त करानेवाले होकर (परिस्रव) राष्ट्र में सञ्चार करो ॥

पदार्थः -
प्रथमः—अध्यात्मपरः। हे पवमान सोम सर्वोत्पादक समग्रैश्वर्याधिपते रसमय पवित्रतादायक परमात्मन् ! (सः) सुप्रसिद्धः त्वम् (नः) अस्माकम् (यज्यवे) देहयज्ञसञ्चालकाय (इन्द्राय) जीवात्मने, (वरुणाय) सत्संकल्पानां वरणकर्त्रे मनसे, (मरुद्भ्यः) प्राणेभ्यश्च (वरिवोवित्) तत्तद्बलरूपस्य ऐश्वर्यस्य लम्भकः सन्। वरिवः इति धननाम। निघं० २।१०। (परिस्रव) हृदये प्रवहस्व, सञ्चरेत्यर्थः ॥ अथ द्वितीयः—राष्ट्रपरः। हे पवमान सोम सर्वेषां राज्याधिकारिणां स्वस्वकर्तव्यकर्मसु प्रेरक तदीयदोषाणां हरणेन पवित्रतादायक राजन् ! (सः) प्रजाभिः राजपदेऽभिषिक्तः त्वम् (नः) अस्माकम् (यज्यवे) राष्ट्रयज्ञस्य यष्ट्रे (इन्द्राय) सेनाध्यक्षाय, (वरुणाय) अनृताचारिणां पाशबन्धकाय कारागाराधिकारिणे। अनृते खलु वै क्रियमाणे वरुणो गृह्णाति। तै० ब्रा० १।७।२।६ इति श्रुतेः। (मरुद्भ्यः) योद्धृभ्यः सैनिकेभ्यश्च (वरिवोवित्) समुचितवेतनरूपस्य धनस्य लम्भकः सन् (परिस्रव) राष्ट्रे सञ्चर ॥७

भावार्थ -
परमेश्वर कृपा करके हमारे आत्मा, मन, प्राण, इन्द्रिय आदि को शरीर-राज्य चलाने का बलरूप धन और राजा नियुक्त राज्याधिकारियों को देय वेतनरूप धन सदा देता रहे। जो राजा अन्याय से सेवकों को वेतन से वंचित करता है, उसके प्रति वे पूर्णतः विद्रोह कर देते हैं ॥

टिप्पणीः -
१. ऋ० ९।६१।१२, य० २६।१७ ऋषिः महीयवः, साम० ६७३। २. दयानन्दर्षिर्मन्त्रमिमं यजुर्भाष्ये विद्वत्पक्षे व्याख्यातवान्।

ऋषि: - अमहीयुराङ्गिरसःदेवता - पवमानः सोमःछन्दः - गायत्रीस्वरः - षड्जःकाण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

এনা বিশ্বান্যর্য আ দ্যুম্নানি মানুষ্যণাম্‌। 
সিষাসন্তো বনামহে।। (৫৯৩)।।

ए꣣ना꣡ विश्वा꣢꣯न्य꣣र्य꣢꣫ आ द्यु꣣म्ना꣢नि꣣ मा꣡नु꣢षाणाम् । सि꣡षा꣢सन्तो वनामहे ॥

पदार्थ -
(मानुषाणाम्) हे शान्तस्वरूप परमात्मन्! मननशील जनों के (एना विश्वानि द्युम्नानि) इन सब प्रकार वाले शोभनयश अन्नधनों को (सिषासन्तः) सेवन करते हुए हम (अर्यः) ‘अर्यम् विभक्तिव्यत्ययः’ तुझ स्वामी को “अर्यः स्वामिवैश्ययोः” [अष्टा॰ ३.१.१०३] (वनामहे) चाहते हैं “वनु याचने” [तनादि॰]।-स्वामी ब्रह्ममुनि परिव्राजक

भावार्थ -
हे शान्तस्वरूप परमात्मन्! मनुष्यों के हितकर सभी प्रशंसनीय यश बलधनों को हम उपासक सेवन करते हुए तुझ स्वामी को माँगते हैं—चाहते हैं। ऊँची सांसारिक सम्पत्ति प्राप्त करने के अनन्तर परमात्मा का सङ्ग और उसके आनन्द

भावार्थ -
जिस धन से दूसरों का हित नहीं होता, वह धन धन नहीं, किन्तु पुञ्जित अपयश ही है, क्योंकि वेद कहता है कि अकेला खानेवाला पाप का भागी होता है (ऋ० १०।११७।६) ॥-आचार्य रामनाथ वेदालंकार

ऋषि: - आत्मादेवता - अन्नम्छन्दः - त्रिष्टुप्स्वरः - धैवतःकाण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

 অহমস্মি প্রথমজা ঋতস্য পূর্বং দেবেভ্যো অমৃতস্য নাম। 
যো মা দদাতি স ইদেবমাবদমন্নমদন্তমস্মি।। (৫৯৪)।।

अ꣣ह꣡म꣢स्मि प्रथम꣣जा꣡ ऋ꣣त꣢स्य꣣ पू꣡र्वं꣢ दे꣣वे꣡भ्यो꣢ अ꣣मृ꣡त꣢स्य꣣ ना꣡म꣢ । यो꣢ मा꣣ द꣡दा꣢ति꣣ स꣢꣫ इदे꣣व꣡मा꣢वद꣣ह꣢꣫मन्न꣣म꣡न्न꣢म꣣द꣡न्त꣢मद्मि ॥

पदार्थ -
(अहम्) मैं परमेश्वर (ऋतस्य) जगत् में सर्वत्र दिखायी देनेवाले सत्य नियम का (प्रथमजाः) प्रथम उत्पादक (अस्मि) हूँ। मैं (देवेभ्यः) सब चमकनेवाले सूर्य, बिजली, अग्नि, तारामण्डल आदियों की उत्पत्ति से (पूर्वम्) पहले विद्यमान था। मैं (अमृतस्य) मोक्षावस्था में प्राप्त होनेवाले आनन्दामृत का (नाम) केन्द्र या स्रोत हूँ। (यः) जो मनुष्य (मा) मुझे (ददाति) अपने आत्मा में समर्पित करता है (सः इत् एव) निश्चय से वही (मा) मुझे (अवत्) प्राप्त होता है। (अहम्) मैं (अन्नम्) अन्न हूँ, भक्तों का भोजन हूँ और मैं (अन्नम् अदन्तम्) भोग भोगनेवाले प्रत्येक प्राणी को (अद्मि) खाता भी हूँ, अर्थात् प्रलयकाल में ग्रस भी लेता हूँ, इस कारण मैं अत्ता भी हूँ ॥ परमेश्वर के अन्न और अत्ता रूप को उपनिषद् तथा ब्रह्मसूत्र में इस प्रकार कहा है—मैं अन्न हूँ, मैं अन्न हूँ, मैं अन्न हूँ, मैं अन्नाद हूँ, मैं अन्नाद हूँ, मैं अन्नाद हूँ (तै० उप ०३।१०।६)। ‘परमेश्वर अत्ता इस कारण है, क्योंकि चर-अचर को ग्रसता है’ (ब्र० सू० १।२।९) ॥ निरुक्त में जो परोक्षकृत, प्रत्यक्षकृत तथा आध्यात्मिक तीन प्रकार की ऋचाएँ कही गयी हैं, उनमें यह ऋचा आध्यात्मिक है। आध्यात्मिक ऋचाएँ वे होती हैं, जिनमें उत्तम पुरुष की क्रिया तथा ‘अहम्’ सर्वनाम का प्रयोग हो अर्थात् जिसमें देवता अपना परिचय स्वयं दे रहा हो ॥९॥ इस मन्त्र में ‘मैं अन्न हूँ, मैं अन्न खानेवाले को खाता हूँ’ में विरोध प्रतीत होने से विरोधालङ्कार व्यङ्ग्यहै ॥९॥

भावार्थ -
जैसे प्राणी भोजन के बिना, वैसे ही भक्तजन परमेश्वर के बिना नहीं जी सकते। जैसे प्राणी अन्न का ग्रास लेते हैं, वैसे ही परमेश्वर चराचर जगत् को ग्रसता है ॥९॥ पूर्व दशति में सोम नाम से परमात्मा का वर्णन होने से तथा इस दशति में भी इन्द्र, वरुण, सोम आदि नामों से परमात्मा का ही वर्णन होने से इस दशति के विषय की पूर्व दशति के विषय के साथ संगति है ॥ षष्ठ प्रपाठक में तृतीय अर्ध की प्रथम दशति समाप्त ॥ षष्ठ अध्याय में प्रथम खण्ड समाप्त ॥

स्वामी ब्रह्ममुनि परिव्राजक

पदार्थ -
(ऋतस्य) वेदज्ञान का “ब्रह्म वा ऋतम्” [श॰ ४.१.४.१०] (प्रथमजाः) ‘प्रथमः सन् जनयिता’ प्रथम होता हुआ जनयिता—आविष्कर्ता—प्रकाशक (देवेभ्यः) उत्कृष्ट विद्वानों के लिये (अमृतस्य) मोक्षसुख का (पूर्वं नाम) शाश्वत नमानेवाले “नाम सन्नामयति” [निरु॰ ४.२७] (अहम्-अस्मि) मैं परमात्मा हूँ (यः) जो (मा ददाति) ‘मह्यम्-ङेस्थानेऽम् प्रत्ययश्छान्दसः’ मेरे लिये अपने को देता है—समर्पित करता है (सः-इत्-एवम्-आवत्) वह ही हाँ मुझे आलिङ्गित करता है “अवरक्षण .....आलिङ्गन ..... वृद्धिषु” [भ्वादि॰] (अहम्-अन्नम्) कारण कि मैं उसका अन्न हूँ—अन्नरूप आत्मा—आधार हूँ “अन्नं वै सर्वेषां भूतानामात्मा” [गो॰ २.१.३] (अन्नम्-अदन्तम्-अद्मि) अन्नरूप तुझ खाते हुए को मैं खाता हूँ, अपने अन्दर ग्रहण करता हूँ—स्वीकार करता हूँ “अत्ता चराचरग्रहणात्” [वेदान्त दर्शनम्] कारण कि वह मुझे अपनाता है, मैं उसे अपनाता हूँ।

टिप्पणी -
[*46. “अन्नं वै सर्वेषां भूतानामात्मा” [गो॰ २.१.२]।]

ऋषि: - श्रुतकक्ष आङ्गिरसःदेवता - इन्द्रःछन्दः - गायत्रीस्वरः - षड्जःकाण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

ত্বমেরদধারয়ঃ কৃজ্ঞাসু রোহিণীষু চ। 

পরষ্ণীষু রুষৎ পয়ঃ।। (৫৯৫)।।

त्व꣢मे꣣त꣡द꣢धारयः कृ꣣ष्णा꣢सु꣣ रो꣡हि꣢णीषु च । प꣡रु꣢ष्णीषु꣣ रु꣢श꣣त्प꣡यः꣢ ॥

पदार्थ -
प्रथम—गौओं के पक्ष में। हे इन्द्र जगदीश्वर !(त्वम्) सर्वशक्तिमान् आपने (कृष्णासु) काले रंग की, (रोहिणीषु च) और लाल रंग की (परुष्णीषु) बहुत स्नेहशील मातृभूत गौओं में (एतत्) इस, हमसे प्रतिदिन पान किये जानेवाले (रुशत्) उज्ज्वल (पयः) दूध को (अधारयः) निहित किया है ॥ द्वितीय—नदियों के पक्ष में। हे इन्द्र परमात्मन् ! (त्वम्) जगत् की व्यवस्था करनेवाले आपने (कृष्णासु) कृषिकर्म को सिद्ध करनेवाली, (रोहिणीषु च) और वृक्ष-वनस्पति आदियों को उगानेवाली (परुष्णीषु) पर्वोंवाली अर्थात् टेढ़ा चलनेवाली नदियों में (एतत्) इस (रुशत्) उज्ज्वल (पयः) जल को (अधारयः) निहित किया है ॥ तृतीय—नाड़ियों के पक्ष में। हे इन्द्र जगत्पति परमात्मन् ! (त्वम्) प्राणियों के देहों के सञ्चालक आपने (कृष्णासु) नीले रंगवाली शिरारूप (रोहिणीषु च) और लाल रंगवाली धमनिरूप (परुष्णीषु) अङ्ग-अङ्ग में जानेवाली अथवा रक्त को ले जानेवाली रक्तनाड़ियों में (एतत्) इस (रुशत्) चमकीले नीले रंग के और चमकीले लाल रंग के (पयः) रक्तरूप जल को (अधारयः) निहित किया है ॥ चतुर्थ—रात्रियों के पक्ष में। हे इन्द्र राजाधिराज परमेश्वर ! (त्वम्) दिन-रात्रि के चक्र के प्रवर्तक आपने (कृष्णासु) आंशिक रूप से या पूर्ण रूप से काले रंगवाली (रोहिणीषु च) और प्रकाश से उज्ज्वल (परुष्णीषु) कृष्ण और शुक्ल पक्षों से युक्त रात्रियों में (एतत्) सबको दीखनेवाले इस (रुशत्) चमकीले (पयः) ओस-कण रूप जल को (अधारयः) निहित किया है ॥१॥ इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है ॥-आचार्य रामनाथ वेदालंकार

भावार्थ -

परमात्मा का ही यह कौशल है कि वह विविध रंगोंवाली गौओं में श्वेत दूध को नदियों में उज्ज्वल जल को, शरीरस्थ नाड़ियों में नीले और लाल रुधिर को तथा कृष्णपक्ष एवं शुक्लपक्ष की रात्रियों में ओसरूप जल को उत्पन्न करता है ॥-आचार्य रामनाथ वेदालंकार

स्वामी ब्रह्ममुनि परिव्राजक

पदार्थ -
(इन्द्र) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन्! (त्वम्) तू (कृष्णासु) कृष्ण रङ्ग वाली रसवाहिनी नाड़ियों में (रोहिणीषु) रक्तवाहिनी नाड़ियों में (परुष्णीषु) ज्ञानवाहिनी नाड़ियों में (एतत्) यह (रुशत्) ज्वलित—रोचमान “रुशत्....रोचमान” “रुशत् वर्णनाम रोचतेर्ज्वलितिकर्मणः” [निरु॰ ६.१४] (पयः) प्राण को “प्राणः पयः” [श॰ ६.५.४.१५] (अधारयः) धारण करा।

भावार्थ -
ऐश्वर्यवान् परमात्मा हमारे शरीर की रसवाहिनी नाड़ियों में रक्तवाहिनी नाड़ियों में तथा ज्ञानवाहिनी नाड़ियों में इस अध्यात्म-प्रेरक रोचमान प्राण को धारण करा, अध्यात्म-विरोधी रस, रक्त और ज्ञान का वहन करने वाला न हो, किन्तु रोचमान प्राण उनमें कार्य करता रहे॥

ऋषि: - पवित्र आङ्गिरसःदेवता - पवमानः सोमःछन्दः - जगतीस्वरः - निषादःकाण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

অরুরুচসুষসঃ পৃশ্নিরগ্রিয় উক্ষা মিমেতি ভুবনেষু বাজযুঃ। 

মায়াবিনো মমিরে অস্য মায়য়া নৃচক্ষসঃ পিতরো গর্ভমাদধুঃ।। (৫৯৬)।।

अ꣡रू꣢रुचदु꣣ष꣢सः꣢ पृ꣡श्नि꣢रग्रि꣣य꣢ उ꣣क्षा꣡ मि꣢मेति꣣ भु꣡व꣢नेषु वाज꣣युः꣢ । 

मा꣣यावि꣡नो꣢ ममिरे अस्य मा꣣य꣡या꣢ नृ꣣च꣡क्ष꣢सः पि꣣त꣢रो꣣ ग꣢र्भ꣣मा꣡द꣢धुः ॥

स्वामी ब्रह्ममुनि परिव्राजक

पदार्थ -
(भुवनेषु वाजयुः) अध्यात्मयज्ञों में उपासकों के वाज—अमृत अन्न को चाहने वाला “छन्दसि परेच्छायामपि क्यच्” (पृश्निः) अपनी आनन्दधाराओं से उपासकों को स्पर्श करने वाला शान्त परमात्मा “पृश्निः.....संस्प्रष्टा” [निरु॰ २.१४] “स्पृशेर्निः” [उणा॰ ४.५२] (अग्रियः-उक्षा) श्रेष्ठ कामनावर्षक (मिमेति) प्राप्त होता है “मी गतौ” [चुरादि॰] “बहुलं छन्दसि श्लुः” [अष्टा॰ २.४.७६] (उषसः-अरूरुचत्) उपासकों में ज्ञान-ज्योतियों को चमकाता है (अस्य मायया) इसकी प्रज्ञा से—सर्वज्ञता से (मायाविनः-ममिरे) उपासक प्रज्ञा वाले बन जाते हैं (नृचक्षसः पितरः) नरों—शिष्य आदि को ज्ञानदृष्टि देने वाले गुरुजन “ये वै विद्वांसस्ते नृचक्षसः” [काठ॰ २१.१] तथा पुत्रों के पालन करने वाले वंश के पिता आदि (गर्भम्-आदधुः) स्तुति योग्य परमात्मा को अन्दर आधान करते हैं “गर्भो 

भावार्थ -
शान्तस्वरूप परमात्मा अपनी आनन्दधाराओं से अध्यात्मयज्ञों में उपासकों के लिये अमृतभोग का चाहने वाला श्रेष्ठ कामना-वर्षकरूप में प्राप्त होता है, तथा उपासकों के अन्दर ज्ञानज्योतियों को चमकाता है, अपनी सर्वज्ञता से उपासकों को प्रज्ञा वाले बनाता है, ऐसे स्तुतियोग्य परमात्मा को विद्वान् गुरुजन और पितृजन अन्दर धारण की परम्परा शिष्यों पुत्रों में चलाते हैं॥

ऋषि: - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रःदेवता - इन्द्रःछन्दः - गायत्रीस्वरः - षड्जःकाण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

ইন্দ্র ইদ্ধর্যোঃ সচা সস্মিশ্র আ বচোষুজা। 

ইন্দ্রো বজ্রী হিরণ্যয়ঃ।। (৫৯৭)।।

इ꣢न्द्र꣣ इ꣢꣫द्धर्योः꣣ स꣢चा꣣ स꣡म्मि꣢श्ल꣣ आ꣡ व꣢चो꣣यु꣡जा꣢ । इ꣡न्द्रो꣢ व꣣ज्री꣡ हि꣢र꣣ण्य꣡यः꣢ ॥५९७॥

स्वर सहित पद पाठ

इ꣡न्द्रः꣢꣯ । इत् । ह꣡र्योः꣢꣯ । स꣡चा꣢꣯ । स꣡म्मि꣢꣯श्लः । सम् । मि꣣श्लः । आ꣢ । व꣣चोयु꣡जा꣢ । व꣣चः । यु꣡जा꣢꣯ । इ꣡न्द्रः꣢꣯ । व꣣ज्री꣢ । हि꣣रण्य꣡यः꣢ ॥५९७॥


स्वर रहित मन्त्र

इन्द्र इद्धर्योः सचा सम्मिश्ल आ वचोयुजा । इन्द्रो वज्री हिरण्ययः ॥५९७॥


स्वर रहित पद पाठ

इन्द्रः । इत् । हर्योः । सचा । सम्मिश्लः । सम् । मिश्लः । आ । वचोयुजा । वचः । युजा । इन्द्रः । वज्री । हिरण्ययः ॥५९७॥

 स्वामी ब्रह्ममुनि परिव्राजक

पदार्थ -
(इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् परमात्मा (वचोयुजा हर्योः) अपने वचन—आदेश या प्रार्थना से युक्त होने वाले दुःखापहर्ता और सुखाहर्ता दोनों ज्योति और स्नेह या कृपा और प्रसाद का (सचा-आमिश्लः) समन्तरूप से उपासक में मेल कराने वाला है तथा (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् परमात्मा (वज्री हिरण्ययः) ओजस्वी “वज्रो वा ओजः” [श॰ ८.४.१.२०] और सुशोभन है।

भावार्थ -
परमात्मा के आदेश से या उपासक की प्रार्थना से युक्त होने वाले ज्योति और स्नेह या कृपा और प्रसाद का साथ सम्यक् मिश्रण करनेवाला ऐश्वर्यवान् परमात्मा है और वह अपने रूप में ओजस्वी तथा सुशोभन है, उसकी स्तुति करनी चाहिए॥

ऋषि: - मधुच्छन्दा वैश्वामित्रःदेवता - इन्द्रःछन्दः - गायत्रीस्वरः - षड्जःकाण्ड नाम - आरण्यं काण्डम्

 ইন্দ্র রাজেষু নোহব সহস্রপ্রধনেষু চ। 
উগ্র উগ্রাভিরুতিভিঃ।। (৫৯৮)।।

इ꣢न्द्र꣣ वा꣡जे꣢षु नोऽव स꣣ह꣡स्र꣢प्रधनेषु च । उ꣣ग्र꣢ उ꣣ग्रा꣡भि꣢रू꣣ति꣡भिः꣢ ॥

पदार्थ -
(इन्द्र) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन्! तू (उग्रः) तेजस्वी हुआ (उग्रेभिः-ऊतिभिः) अपनी तेजस्वी रक्षाविधियों के द्वारा (वाजेषु) इन्द्रिय विषयरूप साधारण संघर्ष प्रसङ्गों में (च) और (सहस्र-प्रधनेषु) बहुत बार होने वाले कामादि सम्बन्धी मानस संग्रामों में (नः-अव) हमारी रक्षा कर।

भावार्थ -
निश्चय तेजस्वी परमात्मा अपनी तेजस्वी रक्षाविधियों के द्वारा भोग संघर्षों में और सहस्र बार सताने वाले कामादि सम्बन्धी मानस संग्रामों में हमारी रक्षा किया करता है, अतः उसकी उपसना करनी चाहिए॥४॥

ऋषि: - प्रथो वासिष्ठःदेवता - विश्वे देवाःछन्दः - त्रिष्टुप्स्वरः - धैवतःकाण्ड नाम - आरण्यं काण्डम् 
প্রথশ্চ যস্য সপ্রথশ্চ নামানুষ্টুভস্য হবিষো হবির্ষৎ। 
ধাতুর্দ্যুতানাৎসবিতুশ্চ বিষ্ণো রথস্তরমাজভারা বসিষ্ঠঃ।। (৫৯৯)।।

प्र꣡थ꣢श्च꣣ य꣡स्य꣢ स꣣प्र꣡थ꣢श्च꣣ ना꣡मानु꣢꣯ष्टुभस्य ह꣣वि꣡षो꣢ ह꣣वि꣢र्यत् । 

धा꣣तु꣡र्द्युता꣢꣯नात्सवि꣣तु꣢श्च꣣ वि꣡ष्णो꣢ रथन्त꣣र꣡मा ज꣢꣯भारा꣣ व꣡सि꣢ष्ठः ॥


पदार्थ -
(आनुष्टुभस्य) अनुष्टुभ्—अनुक्रम से किए अर्चन सत्वन द्वारा सिद्ध होने वाले—“स्तोभति-अर्चतिकर्मा” [निघं॰ ३.१] (धातुः) विधाता—(सवितुः) प्रेरक—(विष्णोः) व्यापक परमात्मा का (यत्-हविषः-हविः) जोकि ‘हविषाम्’ हवियों का हवि—अनेक उपहारों में उपहार (रथन्तरम्) अत्यन्त रमणीय या अत्यन्त रसरूप अमृतानन्द है “रसतमं ह वै तद् रथन्तरमित्याचक्षते परोक्षम्” [श॰ ९.१.२.३६] (द्युतानात्) प्रकाशमय मोक्षधाम से “त्रिपादस्यामृतं दिवि” [ऋ॰ १०.९०.३] (वसिष्ठः) परमात्मा में अत्यन्त वसने वाला उपासक “ये वै ब्राह्मणाः शुश्रुवांसो वसिष्ठाः” [जै॰ २.२४२] (आजहार) ले आता है (यस्य) जिस वसिष्ठ उपासक आत्मा का (प्रथः-च सप्रथः-च नाम) प्रथ—प्रख्यात गुण—ज्ञान—वैराग्य “ज्ञानस्यैव पराकाष्ठा वैराग्यम्” [योग॰ १.१६ व्यासः] और सप्रथ—प्रख्यात सहकारी कर्म—यत्न—अभ्यास “तत्रस्थितौ यत्नोऽभ्यासः” [योग॰ १.१३] नमाने वाला साधन है।

भावार्थ -
निरन्तर उपासना स्तुति से सिद्ध—अनुभूत—अनुकूल होने वाले विधाता कर्मफलप्रदाता प्रेरक विभु परमात्मा का जो उपहारों में श्रेष्ठ उपहार अत्यन्त रमणीय अतीव रसरूप अमृत आनन्द है उसे मोक्षधाम से परमात्मा में अत्यन्त वसने वाला उपासक ज्ञानमय वैराग्य और योगरूप अभ्यास के द्वारा अपने अन्दर ले आता है, ये दोनों उपासक की ओर नमाने के साधन हैं॥-स्वामी ब्रह्ममुनि परिव्राजक

নিযুত্বান্‌ বায়বা গহ্যয়ং শুক্রো অয়াভি তে। 
অন্তাসি সুন্বতো গৃহম্‌।। (৬০০)।।

 যজ্জায়তা অপূর্ব্য মঘবন্‌ বৃত্রহত্যায়। 
তৎ পৃথিবীমপ্রথয়স্তদস্তভ্‌না উতো দিবম্‌।। (৬০১) ।।

মহি বর্চো অথৌ যশহথো যজ্ঞস্য যৎ পয়ঃ। 
পরমেষ্ঠী প্রজাপতি র্দিবি দ্যামিব দৃংহতু।। (৬০২)।।

সং তে পয়াংসি সমু যন্তু বাজাঃ সং বৃষ্ণয়ান্যভিমাতিষাহঃ।
আপ্যায়মাণ অমৃতায় সোম দিবি শ্রবাংস্যুত্তমানি ধিষ্ব।। (৬০৩)।।

ত্বমিমা ওষধী; সোম বিশ্বাস্তমপো অজনয়স্তৎ গাঃ।
ত্বমাত্নোরুর্বাহন্তরিক্ষং ত্বং জ্যোতিষা বি তমো ববর্থ।। (৬০৪)।।

অগ্নিমীলে পুরোহিতং যজ্ঞস্য দেবমৃত্বিজম্‌। 
হোতারং রত্নধাতম।। (৬০৫)।।

তে মন্বত প্রথমং গোনাং ত্রিঃ সপ্ত পরমং নাম জানন্‌।
তা জানতীরভানুষত ক্ষা আবির্ভূবন্নরুনীর্যশস্য গাবঃ।। (৬০৬)।।

সমন্যা যন্ত্যুপয়ন্তান্যাঃ সমানমূর্বং নদ্যস্পৃণন্তি।
তমু শূচিং শুচয়ো দীদিবাংসমপান্নপাতমুপ যন্ত্যাপঃ।। (৬০৭)।।

আ প্রাগাদ ভদ্রা যুবতিরহ্বঃ কেতুন্‌ৎসমীৎর্সতি।
অভূদ্‌ ভদ্রা নিবেশনী বিশ্বস্য জগতো রাত্রী।। (৬০৮)।।

প্রক্ষস্য বৃষ্ণো অরুষস্য নূ মহঃ প্র নো বগচো বিদথা জাতবেদসে।
বৈশ্বানরায় মলির্নব্যসে শুচিঃ সোম ইব পবতে চারুরগ্নয়ে।। (৬০৯)।।

বিশ্বে দেবা মম শৃন্বন্তু যজ্ঞমুভে রোদসী অপাং নপাচ্চ মম্ন।
মা বো বচাংসি পরিচক্ষ্যণি বোচং সুম্নেষ্বিদ্‌ বো অন্তমা মদেম্‌।। (৬১০)।।

যশো মা দ্যাবাপৃথিবী যশ্যে মেন্দ্রবৃহস্পতী।
যশো ভগস্য বিন্দতু যশো মা প্রতিমুচ্যত্যম্‌ যশসাত স্যাঃ সংসদোহহম্‌ প্রবদিতা স্যাম্‌।। (৬১১)।।

ইন্দ্রস্য নু বীর্যাণি প্রবোচং যানি চকার প্রথমানি বজ্রী।
অহন্নহিমন্বপস্ততর্দ প্র বক্ষণা অভিনৎ পর্বতানাম্‌।। (৬১২)।।

অগ্নিরশ্মি জন্মনা জাতবেদা ঘৃতং মে চক্ষুরমতৃং ম আসন্‌।
ত্রিধাতুরর্কো রজসো বিমানোহজস্রং জ্যোতির্হাবরশ্মি সর্বম্‌।। (৬১৩)।।

পাত্যাগ্নির্বিপো অগ্রং পদং বেঃ পাতি যহ্বশ্চরং সূর্যস্য।
পাতি নাভা সপ্তশীর্ষানমগ্নিঃ পাতি দেবানামুপমাদমৃম্বঃ।। (৬১৪)।।

ভ্রাজন্ত্যগ্নে সমিধান দীদিবো জিহ্বা চরত্যন্তরাসনি।
স ত্বং নো অগ্নে পয়সা বসুবিদ্‌ রয়িং বর্চো দৃশেহদাঃ।। (৬১৫)।।

বসন্ত ইন্নু রন্ত্যো গ্রীষ্ম ইন্নু রন্তাঃ।
বর্ষাণ্যনু শরদো হেমন্তঃ শিশির ইন্নু রন্ত্যঃ।। (৬১৬)।।

সহস্রশীর্ষাঃ পুরুষঃ সহস্রাক্ষঃ সহস্রপাৎ।
স ভূমিং সর্বতো বৃত্বাত্যতিষ্ঠদ্‌ দশাঙ্গুলম্‌।। (৬১৭)।।

ত্রিপাদূর্ধ্ব উদৈৎ পুরুষ পাদহস্যেহাভবৎ পুনঃ।
তথা বিম্বঙ্‌ ব্যক্রামদশনানশনে অভি।। (৬১৮)।।

পুরুষ এবেদং সর্বং যদ্‌ ভূতং যচ্চ ভাব্যম্‌।
পাদোহস্য সর্বা ভূতানি ত্রিপাদস্যামৃতং দিবি।। (৬১৯)।।

তাবানস্য মহিমা ততো জ্যয়াংশ্চ পুরুষঃ।
উতামৃতত্বস্যেশানো যদন্নেনাতিরোহতি।। (৬২০)।।

ততো বিরাডজায়ত বিরাজো অধি পুরুষঃ।
স জাতো অত্যরিচ্যত পশ্চাদ্‌ ভূমিমথো পুরঃ।। (৬২১)।।

মন্যে বাং দ্যাবাপৃথিবী সুভোজসৌ যে অপ্রথেথামমিতমভি যোজনম্‌।
দ্যাবাপৃথিবী ভবতং স্যেনো তে নো মুঞ্চতমংহসঃ।। (৬২২)।।

হরী তে ইন্দ্র শ্মশ্রুণ্যুতো তে হরিতৌ হরী।
তং ত্বা স্তুবন্তি কবয়ঃ পুরুষাসো বনর্গবঃ।। (৬২৩)।।

যদ্‌ বর্চো হিরণ্যস্য ষদ্‌ বা বর্চো গবামৃত।
সত্যস্য ব্রহ্মণো বর্চস্তেন মা সংসৃজামসি।। (৬২৪)।।

সহস্তন্ন ইন্দ্র দগ্ধযোজ ঈশে হ্যস্য মহতো বিরপ্‌শিন্‌।
ক্রতুং ন নৃমণং স্থবিরং চ বাজং বৃত্রেষু শত্রুন্‌ৎসহনা কৃধী নঃ।। (৬২৫)।।

সহর্শভাঃ সহবৎসা উদেত বিশ্বা রূপাণি বিভ্রতীর্দব্যুধ্নীঃ।
উরুঃ পৃথুরয়ং বো অন্তু লোক ইমা আপঃ সুপ্রপাণা ইহ স্ত।। (৬২৬)।।

অগ্ন আয়ুংসি পবস আসুবোর্জভিষং চ নঃ।
আরে বাধস্ব দুচ্চুনাম্‌।। (৬২৭)।।

বিভ্রাড্‌ বৃহৎপিবতু সোম্যং মধ্বায়ুর্দধদ্যজ্ঞপতাববিহূতম্‌।
বাতজূতো যো অভিরক্ষতি ত্মনা প্রজাঃ পিপর্তি বহূধা বি রাজতি।। (৬২৮)।।

চিত্রং দেবানামুদ্‌গাদনীকং চক্ষুর্মিত্রস্য বরুণস্যাগ্নেঃ।
আপ্রা দ্যাবাপৃথিবী অন্তরিক্ষং সূর্য আত্মা জগতস্তথুষশ্চ।। (৬২৯)।।

আয়ং গৌঃ পৃশ্নিরক্রমীদসদন্মতরং পুরঃ।
পিতরং চ প্রযন্‌ৎস্ব।। (৬৩০)।।

অশতশ্চরতি রোচনাস্য প্রাণাদপানতী।
ব্যখ্যন্মহিষো দিবম্‌।। (৬৩১)।।

ত্রিংশদ্ধাম বি রাজতি বাক্‌ পতঙ্গায় ধীয়তে।
প্রতি বস্তোরহ দ্যুভিঃ।। (৬৩২)।।

অপ ত্যে তায়বো যথা নক্ষত্রা যন্ত্যক্তুভিঃ সুরায় বিশ্বচক্ষসে।। (৬৩৩)।।

অদৃশ্রন্নস্য কেতবো বি রশ্ময়ো জনাঁ অনু।
ভ্রাজন্তো অগ্নয়ো যথা।। (৬৩৪)।।

তরণির্বিশ্বদর্শতো জ্যোতিস্কৃদসি সূর্য।
বিশ্বমাভাসি রোচনম্‌।। (৬৩৫)।।

প্রত্যঙ্‌ দেবানাং বিশঃ প্রত্যঙ্‌ ঙুদেষি মানষান্‌।
প্রত্যঙ্‌ বিশ্বং স্বর্দৃশে।। (৬৩৬)।।

যেনা পাবক চক্ষসা ভুরণ্যন্তং জনাঁ বরুণ পশ্যসি।। (৬৩৭)।।

উদ্‌ দ্যামেষি রজঃ পৃথ্বহা মিমানো অক্তুভিঃ।
পশ্যঞ্জন্মানি সূর্য।। (৬৩৮)।।

অযুক্ত সপ্ত শন্ধ্যুবঃ সূরো রথস্য নপত্র্যঃ।
তাভির্মাতি স্বযুক্তিভিঃ।। (৬৩৯)।।

সপ্ত ত্বা হরিতো রথে বহন্তি দেব সূর্য।
শোচিস্কেশং বিচক্ষণ।। (৬৪০)।।

No comments:

Post a Comment

ধন্যবাদ

বৈশিষ্ট্যযুক্ত পোস্ট

যজুর্বেদ অধ্যায় ১২

  ॥ ও৩ম্ ॥ অথ দ্বাদশাऽধ্যায়ারম্ভঃ ও৩ম্ বিশ্বা॑নি দেব সবিতর্দুরি॒তানি॒ পরা॑ সুব । য়দ্ভ॒দ্রং তন্ন॒ऽআ সু॑ব ॥ য়জুঃ৩০.৩ ॥ তত্রাদৌ বিদ্বদ্গুণানাহ ...

Post Top Ad

ধন্যবাদ