যজুর্বেদ ২২/১০

ऋषि: - मेधातिथिर्ऋषिःदेवता - सविता देवताछन्दः - गायत्रीस्वरः - षड्जः

 হিরণ্যপাণিমৃতয়ে সবিতারমুপ হয়ে । 

স চেত্তা দেবতা প্ৰদম্ ॥ 

हिर॑ण्यपाणिमू॒तये॑ सवि॒तार॒मुप॑ह्वये। स चेत्ता॑ दे॒वता॑ प॒दम्॥

পদার্থ :- হে মনুষ্যগণ ! আমি যে (ঊতয়ে) রক্ষাদি হেতু (হিরণ্যপাণিম্) যাহার স্তুতি করিতে সূর্য্যাদি তেজ আছে (পদম্) উহা পাওয়ার যোগ্য (সবিতারম্) সমস্ত ঐশ্বর্য্যের প্রাপ্তি করাইবার জগদীশ্বরকে (উপহুয়ে) ধ্যান-যোগের মাধ্যমে আহ্বান করি। (সঃ) তিনি (চেত্তা) উত্তম জ্ঞানস্বরূপ হওয়ায় সত্য-মিথ্যার জ্ঞাতা (দেবতা) উপাসনা করিবার যোগ্য ইষ্টদেবই ইহা তোমরা সকলে জান ॥

ভাবার্থ :- মনুষ্যদিগের উচিত যে, এই মন্ত্র হইতে পূর্বোক্ত মন্ত্র গায়ত্ৰী পৰ্য্যন্ত যাহা গুরুমন্ত্র, তাহারই অর্থের তাৎপর্য্য, এইরকম জানিবে। চেতনস্বরূপ পরমাত্মার উপাসনা ত্যাগ করিয়া অন্য কোন জড়ের উপাসনা কখনও করিবে না কেননা উপাসনা অর্থাৎ সেবাকৃত জড় পদার্থ ক্ষতি-লাভ কারক এবং রক্ষাকারক হয় না। এইজন্য চিত্তবান্ সমস্ত জীব সমূহকে চেতনস্বরূপ জগদীশ্বরেরই উপাসনা করা উচিত, অন্য জড়ত্বাদি গুণযুক্ত পদার্থ উপাস্য নহে ॥

अन्वयः - हे मनुष्याः! यमहमूतये हिरण्यपाणिं पदं सवितारमुपह्वये स चेत्ता देवतास्तीति यूयं विजानीत॥१०॥

पदार्थ -
हे मनुष्यो! मैं जिस (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (हिरण्यपाणिम्) जिसकी स्तुति करने में सूर्य आदि तेज हैं (पदम्) उस पाने योग्य (सवितारम्) समस्त ऐश्वर्य्य की प्राप्ति कराने वाले जगदीश्वर को (उपह्वये) ध्यान के योग से बुलाता हूँ, (सः) वह (चेत्ता) अच्छे ज्ञानस्वरूप होने से सत्य और मिथ्या का जनाने वाला (देवता) उपासना करने योग्य इष्टदेव ही है, यह तुम सब जानो॥१०॥

भावार्थ - मनुष्यों को योग्य है कि इस मन्त्र से लेके पूर्वोक्त मन्त्र गायत्री जो कि गुरुमन्त्र है, उसी के अर्थ का तात्पर्य है, ऐसा जानें। चेतन स्वरूप परमात्मा की उपासना को छोड़ किसी अन्य जड़ की उपासना कभी न करें, क्योंकि उपासना अर्थात् सेवा किया हुआ जड़ पदार्थ हानि-लाभ कारक और रक्षा करने हारा नहीं होता। इससे चित्तवान् समस्त जीवों का चेतनस्वरूप जगदीश्वर ही की उपासना करनी योग्य है, अन्य जड़ता आदि गुणयुक्त पदार्थ उपास्य नहीं॥१०॥स्वामी दयानन्द सरस्वती