যজুর্বেদ ৩১/২

পুরুষ ইত্যস্য নারায়ণ ঋষিঃ । ঈশানো দেবতা । নিচৃদনুষ্টুপ্ ছন্দঃ । গান্ধারঃ স্বরঃ ॥

পুর॑ুষऽএ॒বেদꣳ সর্বং॒ য়দ্ভূ॒তং য়চ্চ॑ ভাব্য᳖ম্ ।
উ॒তামৃ॑ত॒ত্বস্যেশা॑নো॒ য়দন্নে॑নাতি॒রোহ॑তি ॥ ২ ॥

পদার্থ ঃ- হে মনুষ্যগণ ! (য়ৎ) যাহা (ভূতম্) উৎপন্ন হইয়াছে (চ) এবং (য়ৎ) যাহা (ভাব্যম্) উৎপন্ন হইবে (উত) এবং (য়ৎ) যাহা (অন্নেন) পৃথিবী আদির সম্পর্কের দ্বারা (অতিরোহতি) অত্যন্ত বৃদ্ধিলাভ করে সেই (ইদম্) এই প্রত্যক্ষ পরোক্ষ রূপ (সর্বম্) সমস্ত জগৎকে (অমৃতত্বস্য) অবিনাশী মোক্ষসুখ বা কারণের (ঈশানঃ) অধিষ্ঠাতা (পুরুষঃ) সত্য গুণ, কৰ্ম্ম, স্বভাব দ্বারা পরিপূর্ণ পরমাত্মা (এব) ই রচনা করে ॥২ ৷৷

ভাবার্থ :- হে মনুষ্যগণ ! যখন যখন সৃষ্টি হইয়াছে, তখন তখন ঈশ্বর রচনা করিয়াছেন, এই সময় ধারণ করিয়া আছেন, পুনঃ বিনাশ করিয়া রচনা করিবেন । যাহার আধারে সব বর্তমান এবং বৃদ্ধি পায় সেই সকলের স্বামী পরমাত্মার উপাসনা কর, তদ্‌ভিন্ন অন্য কাহাকে নহে ॥২॥

अन्वयः

हे मनुष्याः! यद्भूतं यच्च भाव्यमुतापि यदन्नेनाऽतिरोहति तदिदं सर्वममृतत्वस्येशानः पुरुष एव रचयति॥२॥

पदार्थः

(पुरुषः) सत्यैर्गुणकर्मस्वभावैः परिपूर्णः (एव) (इदम्) प्रत्यक्षाऽप्रत्याक्षात्मकं जगत् (सर्वम्) सम्पूर्णम् (यत्) (भूतम्) उत्पन्नम् (यत्) (च) (भाव्यम्) उत्पत्स्यमानम् (उत्) अपि (अमृतत्वस्य) अविनाशिनो मोक्षसुखस्य कारणस्य वा (ईशानः) अधिष्ठाता (यत्) (अन्नेन) पृथिव्यादिना (अतिरोहति) अत्यन्तं वर्द्धते॥२॥

भावार्थः

हे मनुष्याः! येनेश्वरेण यदा यदा सृष्टिरभूत् तदा तदा निर्मिता, इदानीं धरति पुनर्विनाश्य रचिष्यति यदाधारेण सर्वं वर्त्तते वर्द्धते च तमेव परेशं परमात्मानमुपासीध्वं नाऽस्मादितरम्॥२॥