যজুর্বেদ ১/১০

 দেবস্য ত্বেত্যস্য ঋষিঃ স এব । সবিতা দেবতা । ভুরিগ্বৃহতী ছন্দঃ । মধ্যমঃ স্বরঃ ॥

দে॒বস্য॑ ত্বা সবি॒তুঃ প্র॑স॒বে᳕ऽশ্বিনো॑র্বা॒হুভ্যাং॑ পূ॒ষ্ণো হস্তা॑ভ্যাম্ ।

অ॒গ্নয়ে॒ জুষ্টং॑ গৃহ্ণাম্য॒গ্নীষোমা॑ভ্যাং॒ জুষ্টং॑ গৃহ্ণামি ॥ ১০ ॥

পদার্থঃ- আমি (সবিতুঃ) সকল জগতের উৎপত্তিকর্ত্তা, সকল ঐশ্বর্য্যপ্রদাতা তথা (দেবস্য) সংসার প্রকাশক এবং সর্ব সুখদায়ক পরমেশ্বর । আমি (প্রসবে) উৎপন্ন কৃত এই সংসারে (অশ্বিনোঃ) সূর্য্য ও চন্দ্রের (বাহুভ্যাম্) বল ও বীর্য্য দ্বারা তথা (পুষ্ণঃ) পুষ্টিকারক প্রাণের (হস্তাভ্যাম্) গ্রহণ ও ত্যাগ দ্বারা (অগ্রয়ে) অগ্নিবিদ্যা সিদ্ধ করিবার জন্য (জুষ্টম্) বিদ্যা পাঠকারী যে কর্মের সেবা করিয়া থাকে (ত্বা) উহাকে (গৃহ্নামি) স্বীকার করি । এই প্রকার (অগ্নীষোমাভ্যাম্) অগ্নি ও জলের বিদ্যা সংগ্রহ করিয়া (জুষ্টম্) বিদ্বান্গণ যে কর্মের আকাঙক্ষা করিয়াছেন তাহারই পরিণামকে (গৃহ্নামি) স্বীকার করিতেছি ॥ ১০ ॥

ভাবার্থঃ- বিদ্বান্ মনুষ্যদিগের কর্ত্তব্য যে, বিদ্বান্দিগের সমাগম অথবা সম্যক্ প্রকার স্বীয় পুরুষার্থ দ্বারা পরমেশ্বরের উৎপন্ন কৃত প্রত্যক্ষ সৃষ্টি অর্থাৎ সংসারে সকল বিদ্যার সিদ্ধি হেতু সূর্য্য, চন্দ্র, অগ্নি এবং জলাদি পদার্থ সমূহের প্রকাশ দ্বারা সকলের বল, বীর্য্যের বৃদ্ধির অর্থ বহু বিদ্যা পাঠ করিয়া তাহার প্রচার করা উচিত অর্থাৎ যেমন জগদীশ্বর সকল পদার্থের উৎপত্তি এবং তাঁহার ধারণা মতে সকলের উপকার করিয়াছেন সেইরূপ আমাদিগেরও নিত্য প্রচেষ্টা করা উচিত ॥ ১০ ॥

अन्वय:

(देवस्य) सर्वजगत्प्रकाशकस्य सर्वसुखदातुरीश्वरस्य (त्वा) तत्। (सवितुः) सविता वै देवानां प्रसविता। (शत꠶१।१।२।१७) तस्य सर्वजगदुत्पादकस्य सकलैश्वर्य्यप्रदातुः (प्रसवे) सवितृप्रसूतेऽस्मिन् जगति (अश्विनोः) सूर्य्याचन्द्रमसोरध्वर्य्वोर्वा सूर्य्याचन्द्रमसावित्येके। (निरु꠶१२।१)। (बाहुभ्याम्) बलवीर्य्याभ्याम्। वीर्यं वा एतद्राजन्यस्य यद्बाहू। (शत꠶५।३।३।१७)। (पूष्णः) पुष्टिकर्तुः प्राणस्य (हस्ताभ्याम्) ग्रहणविसर्जनाभ्याम् (अग्नये) अग्निविद्यासंपादनाय (जुष्टम्) विद्यां चिकीर्षुभिः सेवितं कर्म (गृह्णामि) स्वीकरोमि। (अग्नीषोमाभ्याम्) अग्निश्च सोमश्च ताभ्यामग्निजलविद्याभ्याम् (जुष्टम्) विद्वद्भिः प्रीतं फलम् (गृह्णामि) पूर्ववत् ॥ अयं मन्त्रः (शत꠶१।१।२।१७-१९) व्याख्यातः ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः -यत्सवितुर्देवस्य प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यामग्नये जुष्टमस्ति त्वा तत् कर्माहं गृह्णामि। एवं च यद्विद्वद्भिरग्नीषोमाभ्यां जुष्टं प्रीतं चारु फलमस्ति तदहं गृह्णामि ॥१०॥

भावार्थभाषाः -विद्वद्भिर्मनुष्यैर्विद्वत्सङ्गत्या सम्यक् पुरुषार्थेनेश्वरेणोत्पादितायामस्यां सृष्टौ सकलविद्यासिद्धये सूर्य्याचन्द्राग्निजलादिपदार्थानां सकाशात् सर्वेषां बलवीर्य्यवृद्धये च सर्वा विद्याः संसेव्य प्रचारणीयाः। यथा जगदीश्वरेण सकलपदार्थानामुत्पादनधारणाभ्यां सर्वोपकारः कृतोऽस्ति तथैवास्माभिरपि नित्यं प्रयतितव्यम् ॥१०॥