যজুর্বেদ ১/১৬

কুক্কুটোऽসীত্যস্য ঋষিঃ স এব । বায়ুর্দেবতা । (স্বরাড্) ব্রাহ্মী ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ । ধৈবতঃ স্বরঃ ॥ দেবো বঃ সবিতেত্যস্য ঋষিঃ স এব । সবিতা দেবতা । বিরাড্ গায়ত্রী ছন্দঃ । ষড্জঃ স্বরঃ ॥

কু॒ক্কু॒টো᳖ऽসি॒ মধু॑জিহ্ব॒ऽ ইষ॒মূর্জ॒মা ব॑দ॒ ত্বয়া॑ ব॒য়ꣳ সং॑ঘা॒তꣳসং॑ঘাতং জেষ্ম ব॒র্ষবৃ॑দ্ধমসি॒ প্রতি॑ ত্বা ব॒র্ষবৃ॑দ্ধং বেত্তু॒ পরা॑পূত॒ꣳ রক্ষঃ॒ পরা॑পূতা॒ অরা॑ত॒য়োऽপ॑হত॒ꣳ রক্ষো॑ বা॒য়ুর্বো॒ বি বি॑নক্তু দে॒বো বঃ॑ সবি॒তা হির॑ণ্যপাণিঃ॒ প্রতি॑ গৃভ্ণা॒ত্বচ্ছি॑দ্রেণ পা॒ণিনা॑ ॥ 

 পদার্থঃ- যে হেতু এই যজ্ঞ (মধুজিহ্বঃ) মধুর বাণীষুক্ত হয়, তথা (কুক্কুটঃ) চোর বা শত্রুদের বিনাশকারী (অসি) হয় এবং (ইষম্) অন্নাদি পদার্থ বা (ঊর্জম্) বিদ্যাদি বল এবং উত্তমোত্তম রস প্রদান করে, সেইজন্য তাহার অনুষ্ঠান সর্বদা করা উচিত । হে বিদ্বান্গণ । তোমরা উক্ত গুণসকল প্রদানকারী যে তিন প্রকারের যজ্ঞ তাহার অনুষ্ঠান এবং গুণের জ্ঞাতা (অসি) হও, অতএব, আমাদিগকেও তাহার গুণের (আবদ) উপদেশ কর যাহাতে (বয়ং) আমরা (ত্বয়া) তোমাদের সঙ্গে (সংঘাতং সংঘাতম্) যাহাতে উত্তম রীতিপূর্বক শত্রুদের পরাজয় ঘটে অর্থাৎ অত্যন্ত বৃহৎ সংগ্রামকে বারবার (আ জেষ্ম) সর্ব প্রকারে জিতিয়া লই কেননা তুমি যুদ্ধ বিদ্যা বিশারদ (অসি) হও, সেইজন্য সকল মনুষ্য (বর্ষ বৃদ্ধম্) শস্ত্র ও শস্ত্রবিদ্যার বর্ষার বৃদ্ধিকারী (ত্বা) তুমি তথা (বর্ষবৃদ্ধম্) বৃষ্টি বৃদ্ধিকারী উক্ত যজ্ঞকে (প্রতিবেত্তু) জান । এই প্রকার সংগ্রাম করিয়া সকল মনুষ্যকে (পরাপূতম্) পবিত্রতাদি গুণ ত্যাগকারী (রক্ষঃ) দুষ্ট মনুষ্য তথা (পরাপূতাঃ) শুদ্ধি ত্যাগকারী এবং (অরাতয়ঃ) দানাদি ধর্ম রহিত শত্রুগণ তথা (রক্ষঃ) ডাকাইতদের (অপহৃতম্) নাশ হইতে পারে সেইরূপ প্রচেষ্টা সর্বদা করা উচিত । যেমন এই (হিরণ্যপাণিঃ) যাহার জ্যোতি হস্ত, এইরূপ যে (বায়ুঃ) পবন, তাহা (অচ্ছিদ্রেণ) একরস (পাণিনা) নিজ গমনাগমন ব্যবহার দ্বারা যজ্ঞ ও সংসারে অগ্নি ও সূর্য্য দ্বারা অত্যন্ত সূক্ষ্ম হওয়া পদার্থগুলিকে (প্রতিগৃহ্নাতু) গ্রহণ করে । (হিরণ্যপাণিঃ) অথবা যেমন কিরণ হস্ত যাহার সেই (হিরণ্যপাণিঃ) কিরণ ব্যবহারের ফলে (সবিতা) বৃষ্টি বা প্রকাশ দ্বারা দিব্য গুণ উৎপন্ন করিবার হেতু (দেবঃ) প্রকাশময় সূর্য্যলোক (বঃ) সেই সব পদার্থদিগকে (বিবিনক্তু) পৃথক পৃথক অর্থাৎ পরমাণুরূপ করিয়া থাকে সেইরূপ পরমেশ্বর বা বিদ্বান্ পুরুষ (অচ্ছিদ্রেণ) নিরন্তর (পাণিনা) স্বীয় উপদেশরূপ ব্যবহার দ্বারা সকল বিদ্যাগুলিকে (বিবিনক্তু) প্রকাশিত করুন সেইরূপ কৃপা করিয়া প্রীতি সহ (বঃ) তোমাদিগকে অত্যন্ত আনন্দ দান করিবার জন্য (প্রতিগৃভ্ ণাতু) গ্রহণ করেন ॥ ১৬ ॥

ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে শ্লেষালঙ্কার ব্যবহৃত হইয়াছে । পরমেশ্বর সকল মনুষ্যকে আজ্ঞা প্রদান করিতেছেন যে, যজ্ঞের অনুষ্ঠান রূপ সংগ্রামে শত্রুদিগের পরাজয়, ভাল ভাল গুণের জ্ঞান, বিদ্বান্দিগের সেবা, দুষ্ট মনুষ্য অথবা দুষ্ট দোষগুলির পরিত্যাগ তথা সকল পদার্থকে স্বীয় তাপ দ্বারা ছিন্ন-ভিন্নকারী অগ্নি অথবা সূর্য্য এবং তাহাদের ধারণকারী বায়ু আছে । এইরূপ জ্ঞান ও ঈশ্বরের উপাসনা তথা বিদ্বান্দিগের সমাগম করিয়া এবং সর্ব বিদ্যা প্রাপ্ত হইয়া সকলের জন্য সর্ব সুখ উৎপন্নকারী উন্নতি সর্বদা করা উচিত ॥ ১৬ ॥

अन्वय:(कुक्कुटः) कुकं परद्रव्यादातारं चोरं शत्रुं वा कुटति येन स यज्ञः (असि) अस्ति। अत्र सर्वत्र व्यत्ययः (मधुजिह्वः) मधुरगुणयुक्ता जिह्वा ज्वाला प्रयुज्यते यस्मिन् सः (इषम्) अन्नादिपदार्थसमूहम् इषमित्यन्ननामसु पठितम् (निघं꠶१।७)। (ऊर्ज्जम्) विद्यादिपराक्रममनुत्तमरसं वा (आ) क्रियायोगे (वद) उपदिश (त्वया) परमेश्वरेण विदुषा वीरेण वा सह सङ्गत्य (संघातं संघातम्) सम्यग्घन्यन्ते जना यस्मिन् तं संग्रामम्। संघात इति संग्रामनामसु पठितम् (निघं꠶२।१७)। अत्र वीप्सायां द्विरुक्तिः (जेष्म) जयेम। अत्र लिङर्थे लुड्। अड्वृद्ध्यभावश्च (वर्षवृद्धम्) शस्त्रास्त्राणां वर्धयितारम् (असि) भवति (प्रति) क्रियायोगे (त्वा) त्वां तं यज्ञं वा (वर्षवृद्धम्) वृष्टेर्वर्धकं यज्ञम् (वेत्तु) जानातु (परापूतम्) परागतं पूतं पवित्रत्वं यस्मात् तत् (रक्षः) दुष्टस्वभावो मूर्खः (परापूताः) परागतः पूतः पवित्रस्वभावो येभ्यस्ते (अरातयः) परपदार्थग्रहीतारः शत्रवः (अपहतम्) अपहन्यते यत् तत् (रक्षः) दस्युस्वभावः (वायुः) योऽयं भौतिको वाति (वः) तान् हुतान् परमाणुजलादिपदार्थान् (वि) विशेषार्थे (विनक्तु) वेचयति वेचयतु वा। अत्राद्ये पक्षे लडर्थे लोडन्तर्गतो ण्यर्थश्च (देवः) प्रकाशस्वरूपः (सविता) वृष्टिप्रकाशद्वारा दिव्यगुणानां प्रसवहेतुः (हिरण्यपाणिः) हिरण्यं ज्योतिः पाणिर्हस्तः किरणव्यवहारो वा यस्य सः। ज्योतिर्हि हिरण्यम् (शत꠶४।३।१।२१)। (प्रतिगृभ्णातु) प्रतिगृह्णाति। अत्र हृग्रहोर्भश्छन्दसि हस्य भत्वं वक्तव्यम् (अष्टा꠶८।२।३२) इति हकारस्य स्थाने भकारः लडर्थे लोट् च (अच्छिद्रेण) छिद्ररहितेनैकरसेन (पाणिना) किरणसमूहेन व्यवहारेण ॥ अयं मन्त्रः (शत꠶१।१।४।१८-२४) व्याख्यातः ॥१६॥






पदार्थान्वयभाषाः -यतोऽयं यज्ञो मधुजिह्वः कुक्कुटोऽस्यस्तीषमूर्ज्जं च प्रापयति तस्मात् स सदैवानुष्ठेयः। हे विद्वन् ! त्वमस्य त्रिविधस्य यज्ञस्यानुष्ठानस्य गुणानां च वेत्तासि तस्माद् आवद प्रत्यक्षमुपदिश। यतो वयं त्वया सह संघातं संघातमाजेष्म सर्वान् संग्रामान् विजयेमहि। सर्वो मनुष्यो वर्षवृद्धं त्वा त्वां तं वर्षवृद्धं यज्ञं वा प्रतिवेत्तु। एवं कृत्वा सर्वैर्जनैः परापूतं रक्षः परापूता अरातयोऽपहतं रक्षः सदैव कार्य्यम्। यथाऽयं हिरण्यपाणिर्वायुरच्छिद्रेण पाणिना यज्ञे संसारेऽग्निना सूर्य्येण विच्छिन्नान् पदार्थकणान् प्रतिगृभ्णाति। यथा च हिरण्यपाणिः सविता देवः [वः] तान् विविनक्ति पृथक्करोति तथैव परमेश्वरो विद्वान् मनुष्यश्चाच्छिद्रेण पाणिना सर्वा विद्या विविनक्तु। प्रतिगृभ्णातु तथैव कृपया संप्रीत्या चैतौ वो युष्मानानन्दकरणाय प्रतिगृह्णीतः ॥१६॥
भावार्थभाषाः -अत्र श्लेषालङ्कारः। ईश्वरः सर्वान् मनुष्यानाज्ञापयति मनुष्यैर्यज्ञानुष्ठानं संग्रामे दुष्टशत्रूणां विजयो गुणज्ञानं विद्यावृद्धसेवनं दुष्टानां मनुष्याणां दोषाणां वा निराकरणं सर्वपदार्थच्छेदकोऽग्निः सूर्य्यो वा तथा सर्वपदार्थधारको वायुश्चास्तीति विज्ञानं परमेश्वरोपासनां विद्वत्समागमं च कृत्वा सर्वा विद्याः प्राप्य सदैव सर्वार्था सुखोन्नतिः कार्येति ॥१६॥