যজুর্বেদ ১/১৭

ধৃষ্টিরসীত্যস্য ঋষিঃ স এব । অগ্নির্দেবতা । ব্রাহ্মী পংক্তিশ্ছন্দঃ । পঞ্চমঃ স্বরঃ ॥

  

ধৃষ্টি॑র॒স্যপা॑ऽগ্নেऽ অ॒গ্নিমা॒মাদং॑ জহি॒ নিষ্ক্র॒ব্যাদ॑ꣳ সে॒ধাऽऽ দে॑ব॒য়জং॑ বহ । ধ্রু॒বম॑সি পৃথি॒বীং দৃ॑ꣳহ ব্রহ্ম॒বনি॑ ত্বা ক্ষত্র॒বনি॑ সজাত॒বন্যুপ॑ দধামি॒ ভ্রাতৃ॑ব্যস্য ব॒ধায়॑ ॥ ১৭ ॥

পদার্থঃ- হে (অগ্নে) পরমেশ্বর । আপনি (ধৃষ্টিঃ) প্রগল্ভ অর্থাৎ অত্যন্ত নির্ভয় (অসি) আছেন । এই কারণে (নিষ্ধব্যাদম্) পক্ব ভস্মাদি পদার্থ ত্যাগ করিয়া (আমাদম্) কাঁচা পদার্থ জ্বালাইবার এবং (দেবয়জম্) বিদ্বান্ বা শ্রেষ্ঠ গুণের সহিত মিলনকারী (অগ্নিম্) ভৌতিক অথবা বিদ্যুৎ অর্থাৎ বিদ্যুৎরূপ অগ্নিকে আপনি (সেধ) প্রতিপন্ন করুন । এই প্রকার আমাদিগের মঙ্গল অর্থাৎ উত্তমোত্তম সুখ হওয়ার জন্য শাস্ত্রের শিক্ষা করিয়া দুঃখকে (অপজহি) দূর করুন এবং আনন্দকে (আবহ) প্রাপ্ত করুন তথা হে পরমেশ্বর । আপনি (ধ্রুবম্) নিশ্চল সুখদাতা (অসি) আছেন, ইহার দ্বারা (পৃথিবীম্) বিস্তৃতভূমি বা তথায় নিবাসকারী মনুষ্যগণকে (দৃংহ) উত্তম গুণগুলি দিয়া বৃদ্ধিযুক্ত করুন । হে অগ্নে পরমেশ্বর ! যে কারণে আপনি অত্যন্ত প্রশংসনীয় ইহাতে আমি (ভ্রাতৃব্যস্য) দুষ্ট বা শত্রুদিগের (বধায়) বিনাশ হেতু (ব্রহ্মবনি) (ক্ষত্রবণি) (সজাতবনি) ব্রাহ্মণ, ক্ষত্রিয় তথা প্রাণিমাত্রের সুখ বা দুঃখ ব্যবহার প্রদাতা (ত্বা) আপনাকে (উপদধামি) হৃদয়ে স্থাপন করি ॥ ইহা এই মন্ত্রের প্রথম অর্থ হইল ॥ তথা হে বিদ্বান্ যজমান । যে কারণে এই (অগ্নে) ভৌতিক অগ্নি (ধৃষ্টিঃ) অতিতীক্ষ্ম (অসি) হয় তথা নিকৃষ্ট পদার্থগুলি ত্যাগ করিয়া উত্তম পদার্থগুলি হইতে (দেবয়জম্) বিদ্বান্ বা দিব্যগুণ প্রাপ্ত করাইবার যজ্ঞকে (আবহ) প্রাপ্ত করায় । ইহা দ্বারা তুমি (নিষ্ধব্যাদম্) পক্ব ভস্মাদি পদার্থ ত্যাগ করিয়া (আমাদম্) কাঁচা পদার্থ জ্বালাইবার এবং (দেবয়জম্) বিদ্বান্ বা দিব্যগুণ প্রাপ্ত করাইবার (অগ্নিম্) প্রত্যক্ষ অথবা বিদ্যুৎরূপ অগ্নিকে (আবহ) প্রাপ্ত কর এবং উহা জানিবার ইচ্ছাকারী মনুষ্যদিগকে শাস্ত্রের উত্তমোত্তম শিক্ষা সহ তাহার উপদেশ (সেধ) কর এবং তাহার অনুষ্ঠানে যে দোষ হয় তাহাকে (অপজহি) বিনাশ কর । যে কারণে এই অগ্নি সূর্য্যরূপ হইতে (ধ্রুবম্) নিশ্চল, এই কারণে এই আকর্ষণ শক্তি দ্বারা (পৃথিবীম্) বিস্তৃত ভূমি অথবা তন্মধ্যে নিবাসকারী প্রাণিদিগকে (দৃংহ) দৃঢ় করে, ইহার ফলে আমি (ত্বা) সেই (ব্রহ্মবণি) ক্ষত্রবণি) (সজাতবণি) ব্রাহ্মণ, ক্ষত্রিয় বা জীবমাত্রের সুখ-দুঃখকে ভিন্ন-ভিন্ন করিয়া দেয় এমন ভৌতিক অগ্নিকে (ভ্রাতৃব্যস্য) দুষ্ট বা শত্রুদের (বধায়) বিনাশ হেতু হবন করিবার বেদী বা বিমানাদি যানে (উপদধামি) স্থাপন করি ॥ ইহা দ্বিতীয় অর্থ হইল ॥ ১৭ ॥

ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে শ্লেষালঙ্কার ব্যবহৃত হইয়াছে । সর্বশক্তিমান ঈশ্বর এই ভৌতিক অগ্নি আম অর্থাৎ কাঁচা পদার্থ দহনকারী নির্মাণ করিয়াছেন এই কারণে ভস্মরূপ পদার্থের দাহ করিতে অপারগ । যাহাতে মনুষ্য কাঁচা-কাঁচা পদার্থ রন্ধন করিয়া খায় । (উহা আমাৎ) তথা যাহা করিয়া সব প্রাণিদিগের ভুক্ত দ্রব্যের রন্ধন হয় । (উহা জাঠর) এবং যাহার দ্বারা মনুষ্য মৃত শরীরকে দহন করে । তাহাকে ক্রব্যাৎ অগ্নি বলা হয় এবং যাহার দ্বারা দিব্যগুণ প্রাপ্ত করাইবার বিদ্যুৎ নির্মিত হইয়াছে তথা যাহার দ্বারা পৃথিবীর ধারণ ও আকর্ষণকারী সূর্য্য নির্মিত হইয়াছে । এবং যাহা বেদবিদ্যা জ্ঞাতা ব্রাহ্মণ অথবা ধনুর্বেদজ্ঞাতা ক্ষত্রিয় অথবা সকল প্রাণিমাত্র সেবন করে তথা যিনি সকল মনুষ্যের উপাস্য দেব এবং যে সব ক্রিয়ার সিদ্ধি হেতু ভৌতিক অগ্নি তাহাও যথাযোগ্য কার্য্যদ্বারা সেবন করিবার যোগ্য ॥ ১৭ ॥

अन्वय:

(धृष्टिः) प्रगल्भ इव यजमानः (असि) भवसि भवति वा। अत्र पक्षे व्यत्ययः (अप) क्रियायोगे (अग्ने) परमेश्वर धनुर्वेदविद्वन् वा (अग्निम्) विद्युदाख्यम् (आमादम्) आमानपक्वानत्ति तम् (जहि) हिंसय (निष्क्रव्यादम्) क्रव्यं पक्वमांसमत्ति तस्मान्निर्गतस्तम् (सेध) शास्त्राणि शिक्षय (आ) क्रियायोगे (देवयजम्) देवान् विदुषो दिव्यगुणान् जयति सङ्गतान् करोति येन यज्ञेन स देवयट् तम्। अत्र अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते [अष्टा꠶३.२.७५] इति सूत्रेण कृतो बहुलम् [अष्टा꠶भा꠶वा꠶३.२.११३] इति वार्त्तिकेन च करणे विच् प्रत्ययः (वह) प्रापय प्रापयति वा। अत्र सर्वत्र पक्षे व्यत्ययः (ध्रुवम्) निश्चलं सुखम् (असि) भवति (पृथिवीम्) विस्तृतां भूमिं तत्स्थान् प्राणिनश्च (दृंह) उत्तमगुणैर्वर्धय वर्धयति वा (ब्रह्मवनि) ब्राह्मणं विद्वांसं वनति तम्। छन्दसि वनसनरक्षिमथाम् (अष्टा꠶३।२।२७) अनेन ब्रह्मोपपदे वनधातोरिन् प्रत्ययः। सुपां सुलुग्꠶ [अष्टा꠶७.१.३९] इत्यमो लुक् च (त्वा) त्वां तं वा (क्षत्रवनि) क्षत्रं संभाजिनं वनति तम्। अत्राप्यमो लुक् (सजातवनि) जातं जातं वनति स जातवनिः समानश्चासौ जातवनिस्तम्। समानस्य छन्दस्यमूर्द्धप्रभृत्युदर्केषु (अष्टा꠶६।३।८४)। अनेन समानस्य सकारादेशः (उपदधामि) हृदये वेद्यां विमानादियानेषु वा धारयामि (भ्रातृव्यस्य) द्विषतः शत्रोः (वधाय) नाशाय हननाय ॥ अयं मन्त्रः (शत꠶१।१।५।३-८) व्याख्यातः ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः -हे अग्ने परमेश्वर ! त्वं धृष्टिरसि। अतो निष्क्रव्यादमामादं देवयजमग्निं सेध। एवं मङ्गलाय शास्त्राणि शिक्षित्वा दुःखमपजहि सुखं चावद। तथा हे परमेश्वर ! त्वं ध्रुवमसि। अतः पृथिवीं दृंह। हे जगदीश्वराग्ने ! यत ईदृशो भवान् तस्मादहं भ्रातृव्यस्य वधाय ब्रह्मवनि क्षत्रवनि सजातवनि त्वा त्वामुपदधामीत्येकोऽन्वयः ॥ हे यजमान विद्वन् ! यतोऽयमग्निर्धृष्टिर(स्य)स्ति तथा चामान्निष्क्रव्याद् देवयजं यज्ञमावहति तस्मात् त्वमिममामादं देवयजमग्निमावह। सेध। अन्येभ्यस्तमेवं शिक्षय तदनुष्ठानेन दोषानपजहि। यतोऽयमग्निः सूर्य्यरूपेण ध्रुवोऽ(स्य)स्ति तस्मादयमाकर्षणेन पृथिवीं दृंह दृंहति धरति तस्मात् [त्वा] तमहं [ब्रह्मवनि] ब्रह्मवनिं [क्षत्रवनि] क्षत्रवनिं [सजातवनि] सजातवनिं भ्रातृव्यस्य वधायोपदधामीति द्वितीयः ॥१७॥

भावार्थभाषाः -अत्र श्लेषालङ्कारः। सर्वशक्तिमतेश्वरेण यतोऽयमामाद्दाहकस्वभावोऽग्नी रचितस्ततो नायं भस्मादिकं दग्धुं समर्थो भवति। येनेमान् पदार्थान् पक्त्वाऽदन्ति [स आमात्] येनोदरस्थमन्नं पच्यते [स जाठरः] येन च मनुष्या मृतं देहं दहन्ति स क्रव्यात् संज्ञोऽग्निर्येनायं दिव्यगुणप्रापको विद्युदाख्यश्च रचितस्तथा येन पृथिवीधारणाकर्षणप्रकाशकः सूर्य्यो रचितः। यश्च ब्रह्मभिर्वेदविद्भिर्ब्राह्मणैः क्षत्रियैः समानजन्मभिर्मनुष्यैश्च वन्यते संसेव्यते। तथा यः सर्वेषु जातेषु पदार्थेषु वर्त्तमानः परमेश्वरो भौतिकोऽग्निर्वा। स एव सर्वैरुपास्यो भौतिकश्च क्रियासिध्यर्थं सेवनीय इति ॥१७॥