যজুর্বেদ ১/৪

 সা বিশ্বায়ুরিত্যস্য ঋষিঃ স এব । বিষ্ণুর্দেবতা । অনুষ্টুপ্ ছন্দঃ । গান্ধারঃ স্বরঃ ॥

সা বি॒শ্বায়ুঃ॒ সা বি॒শ্বক॑র্মা॒ সা বি॒শ্বধা॑য়াঃ ।

ইন্দ্র॑স্য ত্বা ভা॒গꣳ সোমে॒নাऽऽ ত॑নচ্মি॒ বিষ্ণো॑ হ॒ব্যꣳ র॑ক্ষ ॥ ৪ ॥

পদার্থঃ- হে (বিষ্ণো) ব্যাপক ঈশ্বর ! আপনি যে বাণী ধারণ করেন (সা) উহা (বিশ্বায়ুঃ) পূর্ণ আয়ু প্রদাত্রী (সা) উহা (বিশ্বকর্মা) দ্বারা সম্পূর্ণ ক্রিয়াকান্ড সিদ্ধ হয় এবং (সা) উহা (বিশ্বধায়াঃ) সব জগৎকে বিদ্যা ও গুণ দ্বারা ধারণ করে । পূর্ব মন্ত্রে যে প্রশ্ন করা হইয়াছে তাহার উত্তরে এখানে তিন প্রকার বাণী গ্রহণ করা উচিত । ইহা দ্বারা আমি (ইন্দ্রস্য) পরমেশ্বরের (ভাগম্) সেবনীয় যজ্ঞকে (সোমেন) বিদ্যা দ্বারা সিদ্ধকৃত রস অথবা আনন্দ দ্বারা (আ তনচ্মি) স্বীয় হৃদয়ে দৃঢ় করি তথা হে পরমেশ্বর! (হব্যম্) পূর্বোক্ত যজ্ঞ সম্পর্কীয় নেওয়ার – দেওয়ার যোগ্য দ্রব্য বা বিজ্ঞানের (রক্ষ) নিরন্তর রক্ষা করুন ॥ ৪ ॥

भावार्थ

ভাবার্থঃ- তিন প্রকার বাণী হইয়া থাকে অর্থাৎ প্রথম যাহা ব্রহ্মচর্য্যে পূর্ণ বিদ্যা পাঠ বা পূর্ণ আয়ু প্রাপ্ত হেতু সেবন করা হয় । দ্বিতীয় যাহা গৃহাশ্রমে অনেক ক্রিয়া বা প্রচেষ্টা দ্বারা সুখ প্রদানকারী বিস্তারপূর্বক প্রকাশ করা হয় এবং তৃতীয় যাহা এই সংসারে সব মনুষ্যদিগের শরীর ও আত্মার সুখবৃদ্ধি অথবা ঈশ্বরাদি পদার্থ সকলের বিজ্ঞান প্রদাতা বানপ্রস্থ ও সন্ন্যাস আশ্রমে বিদ্বান্দিগের দ্বারা উপদেশ দেওয়া হয় । এই তিন প্রকার বাণী ছাড়া কাহারও সব সুখ প্রাপ্ত হইতে পারে না কেননা ইহা দ্বারা পূর্বোক্ত যজ্ঞ তথা ব্যাপক ঈশ্বরের স্তুতি, প্রার্থনা এবং উপাসনা করা উচিত । ঈশ্বরের আজ্ঞা এই – যে নিয়ম দ্বারা কৃত যজ্ঞ সংসারে রক্ষার হেতু এবং প্রেম, সত্যভাব দ্বারা প্রার্থিত ঈশ্বর বিদ্বান্দিগের সর্বদা রক্ষা করেন তিনিই সকলের অধ্যক্ষ কিন্তু যাঁহারা ক্রিয়া-কুশল, ধার্মিক, পরোপকারী মনুষ্য আছেন তাঁহারাই ঈশ্বর ও ধর্ম জানিয়া মোক্ষ ও সম্যক্ ক্রিয়া সাধনগুলির দ্বারা ইহলোক ও পরলোকের সুখ প্রাপ্ত হইয়া থাকেন ॥ ৪ ॥

अन्वय:

(सा) वाक्। वागु वै यज्ञः (शत꠶१.१.४.११)। (विश्वायुः) पूर्णमायुर्यस्यां सा ग्रहीतव्या (सा) शिल्पविद्यासंपादिका (विश्वकर्मा) विश्वं संपूर्णं क्रियाकाण्डं सिध्यति यया सा (सा) संपूर्णविद्याप्रकाशिका (विश्वधायाः) या विश्वं सर्व जगद्विद्यागुणैः सह दधाति सा। विश्वोपपदे ‘डुधाञ्’ धातोः ‘असुन्’ प्रत्ययः, बाहुलकाण्णिच्च। (इन्द्रस्य) परमेश्वरस्य यज्ञस्य वा। (त्वा) तम्। अत्र पुरुषव्यत्ययः। (भागम्) भजनीयं शुभगुणभाजनं यज्ञम् (सोमेन) शिल्पविद्यया संपादितेन रसेनानन्देन वा (आ) समन्तात् (तनच्मि) संकोचयामि दृढीकरोमि (विष्णो) वेवेष्टि व्याप्नोति चराचरं विश्वं तत्संबुद्धौ परमेश्वर (हव्यम्) पूर्वोक्तयज्ञसम्बन्धि दातुं ग्रहीतुं योग्यं द्रव्यं विज्ञानं वा (रक्ष) पालय ॥ अयं मन्त्रः (शत꠶१.५.४.१७-२१) व्याख्यातः ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः -हे विष्णो व्यापकेश्वर ! भवता या वाग्धार्य्यते सा विश्वायुः सा विश्वकर्मा सा विश्वधाया अस्ति। तया त्रिविधया गृहीतयैवाहं यमिन्द्रस्य [त्वा तं] भागं यज्ञं सोमेनातनच्मि तं हव्यं यज्ञं त्वं सततं रक्ष ॥४॥

भावार्थभाषाः -त्रिविधा वाग्भवति। या ब्रह्मचर्य्याश्रमे पूर्णविद्यापठनाय पूर्णायुः करणाय च सेव्यते सा प्रथमा। या गृहाश्रमेऽनेकक्रिययोद्योगसुखप्रापकफला विस्तीर्य्यते सा द्वितीया या च सर्वमनुष्यैः सर्वमनुष्येभ्यः शरीरात्मसुखवर्धनायेश्वरादिपदार्थविज्ञानप्रकाशिका वानप्रस्थसंन्यासाश्रमे खलूपदिश्यते सा तृतीया। न चैनया विना कस्यापि सर्वं सुखं भवितुमर्हति। अनयैव मनुष्यैः पूर्वोक्तो यज्ञोऽनुष्ठातव्यः। व्यापकेश्वरः स्तोतव्यः प्रार्थनीय उपासनीयश्च भवति। अनुष्ठितोऽयं यज्ञो जगति रक्षाहेतुः प्रेम्णा सत्यभावेन प्रार्थितश्चेश्वरस्तान् सर्वदा रक्षति। परन्तु ये क्रियाकुशला धार्मिकाः परोपकारिणा जनाः सन्ति त ईश्वरं धर्मं च विज्ञाय सम्यक् क्रियया साधनेनैहिकं पारत्रिकं च सुखं प्राप्नुवन्ति नेतरे ॥४॥